برای مستند انقلابی هم باید سراغ آرشیو «بی‌بی‌سی» و«من‌وتو» برویم!

به گزارش سینما خراسان، پانزدهمین نشست از سری نشست‌های موسسه مهر رضا با موضوع نقد و بررسی مستند «پدر طالقانی» با حضور مهدی طالقانی پسر آیت اله طالقانی، محمدرضا کائینی کارشناس تاریخ معاصر و اباذر صالحیان تهیه کننده مستند پدر طالقانی برگزار شد.

نگار حسینی مجری در ابتدای این نشست از مهدی طالقانی درباره شباهت مستند «پدر طالقانی» با زندگی شخصی و سیاسی آیت‌اله طالقانی سوال کرد که وی گفت: دوستان برای تولید این مستند زحمت‌های فراوانی کشیدند و بیشتر از مستندهای موجود استفاده کردند، اما بزرگترین انتقادی که دارم درباره گریم پدر و مادرم در این مستند است که زیاد شبیه به واقعیت نبود و ای کاش در گریم دقت بیشتری به خرج می‌دادند.

در ادامه محمدرضا کائینی کارشناس تاریخ درباره این مستند توضیح داد: پیشنهاد اولیه ساخت این فیلم از سمت خودم بود و چند سال پیش آقای محمددوست کارگردان مستند به من گفت که می‌خواهم چنین فیلمی بسازم و دقیقاً در همان برهه زمانی کتاب ماه فرهنگی تاریخی «یادآور» را درباره زندگی آیت اله طالقانی منتشر کرده بودم و فکر می‌کنم به همین دلیل آقای محمددوست درباره ساخت این مستند با من مشورت کرد. با اینکه آن زمان به واسطه گردآوری این کتاب تاریخی ذهنیت خوب و دقیقی روی زندگی آیت اله داشتم، اما به آقای محمددوست گفتم به این دلیل که تا به حال هیچ فیلمی درباره آیت اله ساخته نشده بهتر است که شما روی موضوعی جذاب و گیرا متمرکز شوید.

وی ادامه داد: حدود ۲۰ جلسه با افراد مختلف برگزار کردیم و چالش‌هایی که در گفتگوها صورت می‌گرفت باعث شده بود که به درک عمیقی از موضوع مورد بحث برسیم.

کائینی با انتقاد به برخی اشتباه‌های تاریخی در این فیلم مستند نیز گفت: بعد از تماشای این مستند به ضرس قاطع می گویم منهای برخی از اشتباه‌های تاریخی که نمی دانم مقصر آنچه کسی است، مابقی مستند کاملاً مطابق با فضای زندگی آیت اله طالقانی است. برای مثال فیلمی که از پیام آقای جلالی در نماز جمعه خطاب به آقای طالقانی پخش می‌شود، برای برهه دیگری از تاریخ است. فیلم برای اولین نماز جمعه است و تشری که آقای طالقانی زد برای نماز عید فطر است و باید همان فیلم نماز عید فطر دراین مستند پخش می‌شد.

وی در همین زمینه نیز بیان داشت: در عکس‌هایی که به دیوار چسبانده شده است کمی بی دقتی شده است. برای مثال در فیلم پشت مقام معظم رهبری عکس آقای خلخالی و سیگار کشیدن آقای غرضی قبل از پیروزی انقلاب را دیدم که مطابق با تاریخ واقعی آن زمان نبود. البته همه اینها قابل اغماض است چراکه اولین تجربه دوستان در ساخت فیلم مستند بود.

اباذر صالحیان تهیه کننده مستند «پدر طالقانی» در ادامه نشست عنوان کرد: من و آقای محمددوست به لحاظ سنی نسل بعد از انقلاب به حساب می‌آییم و آقای طالقانی را در زمان حیاتش نمی‌شناختیم. داستان تولید این کار از زمانی آغاز شد که قرار بود تا من برای موسسه اوج کار دیگری تولید کنم و از طرفی آقای محمد دوست همان زمان در شبکه چهار کاری درباره فرقان انجام می‌داد. بنا به دلایلی، کاری که در دست داشتم منتفی شد و دوستان از من خواستند تا طرح دیگری ارائه دهم. به واسطه پیشنهادی که آقای کائینی به آقای محمد دوست داده بود تصمیم گرفتم پیشنهاد ساخت این مستند را مطرح کنم که با آن موافقت شد و قرار شد ما یک کار ساده تلویزیونی بسازیم.

وی در ادامه با اشاره به عدم حمایت مالی ارگان‌ها در تولید این مستند گفت: درست است که اوج پای کار آمد، اما حمایت آن‌چنانی نه از سوی اوج و نه از هر جای دیگری به ما نشد فقط اینکه فضا برایمان مهیا شد تا این کار را تولید کنیم. اما در این پروسه که این کار از یک کار تلویزیونی به کاری سینمایی تبدیل شد، تحقیق‌های فراوان به همراه بازسازی مفصلی انجام شد و تقریباً نسخه کاملی از زندگی آیت اله را ساختیم. البته این نسخه که مشاهده کردید حدود ۱۰۴ دقیقه است، اما نسخه دیگری در ۵ قسمت و ۲۰۰ دقیقه نیز آماده شده است که قرار است اواخر تابستان از تلویزیون پخش شود.

وی ضمن بیان گلایه از عدم حمایت مالی در ساخت این مستند نیز بیان داشت: دلیل اصلی این موضوع حساسیت‌های بالایی بود که به شخص آقای طالقانی داشتند. من خیلی آدم سیاسی نیستم اما این را می دانم که با اینکه فیلم برنده جایزه آوینی هم شده اما اصولاً تمایلی برای پرداختن به زندگی این شخصیت وجود نداشته و ندارد.

علیرغم اینکه هیچ حمایت مالی از ما نشد اما هیچ محدودیت و سانسوری در نشان دادن زندگی آقای طالقانی نداشتیم این تهیه کننده همچنین در پاسخ به این سوال که تا چه میزان فیلم دچار محدودیت و سانسور شد نیز افزود: علیرغم اینکه هیچ حمایت مالی از ما نشد اما هیچ محدودیت و سانسوری در نشان دادن زندگی آقای طالقانی نداشتیم و دستمان از لحاظ محتوایی و طراحی مستند کاملاً باز بود. ما برای ساخت این کار با طیف‌های مختلفی از جامعه صحبت کردیم از کارشناسان و دوستانی در نهضت آزادی و افرادی که در زندان با آقای طالقانی همراه بودند.

کائینی کارشناس تاریخ معاصر نیز در ادامه این صحبت‌ها ضمن بیان روندی از زندگی آقای طالقانی گفت: مرحوم طالقانی در زمان حیاتش تلاش‌های فراوانی کرد تا نیروهای دگر اندیش را در دامنه اندیشه‌های انقلابی نگه دارد و این به این معنی نیست که با همه این افراد موافق بود و بعد از فوتش آن گروه‌ها با سو استفاده از این رویکرد سعی کردند مصادره به مطلوب کنند و به جای ارج نهادن به تلاش‌های آیت اله طالقانی مبنی بر حفظ این گروه‌ها سعی کردند تا آقای طالقانی را از آنِ خود کنند. به طور مشخص مجاهدین این کار را انجام می‌دادند و همین حساسیت‌هایی را در طرف مقابل ایجاد کرد و مرحوم طالقانی در دهه اول انقلاب مهجور بود.

وی ادامه داد: البته تا چند سال و اوایل دهه هفتاد در ویژه نامه‌هایی که برای سالگرد وی چاپ می‌شد برخی از این اتفاق‌ها آمده بود و باید بگویم بانی موج دومی که در بازشناسی آقای طالقانی پیش آمد، بنده و آقای مهدی طالقانی هستیم. ما از نیمه دوم دهه هفتاد کارهایی را در این بخش آغاز کردیم و انصافاً سیستم‌های تبلیغاتی نظام همگی از ما استقبال کردند. این را هم می دانم که در حال حاضر یکی از سوژه‌های جذاب همه مستند سازان ما آیت اله طالقانی است منتهی چند مشکل برای ساخت دارد و یکی از آنها این است که نگرانند تلویزیون با آنها همکاری نکند و این احتمال هم وجود دارد تا از فضاهای عمومی بترسد اما باید گفت که دیگر ترس از بین رفته است.

مهدی طالقانی مرحوم طالقانی ۱۰ فرزند داشته و هر کدام از آنها نیز عقیده‌ای داشتند و روش و نوع زندگی آیت اله طالقانی به این شکل بوده که هیچ عقیده‌ای را به هیچکدام از فرزندانش تحمیل نمی کرده است. بنابر این هر کدام از ما خواهر و برادرها روش خود را داریم اما برخی معتقدند باید آقای طالقانی را همانطور که هست بشناسیم نه اینکه از دیدگاه جناح‌های مختلف شخصیت او را معرفی کنیم. من معتقدم باید پدرم را همانطور که زندگی کرده و بوده است، بشناسیم.

پسر آیت اله طالقانی در ادامه در پاسخ به سوال مجری مبنی بر اینکه شما هم می‌خواهید مصادره به مطلوب کنید؟ گفت: بله اما مصادره به مطلوب شخصی نیست.

کائینی نیز در همین زمینه گفت: اگر مهدی طالقانی می‌خواست مصادره به مطلوب کند الان آقازاده بود و از مواهبش برخوردار می‌شد اما الان آقازاده نیست.

طالقانی در پاسخ به سوال مجری درباره اینکه چرا آقازاده نیست، با شوخی گفت: ژن ام خرابه و تلاش هم کردم اما درست نمی‌شود. شاید خواهر و برادرهایم ژن خوبی داشته باشند اما من ندارم.

مجری درباره آیت اله طالقانی و اینکه برخی می‌گفتند وی آخوند مترقی بوده است، از کائینی درباره تعریف درست از آخوند مترقی پرسید و کائینی نیز در پاسخ گفت: پیش از انقلاب و در دوران قاجار و حاکمیت رضا خان پهلوی، آخوند سیاسی فحش محسوب می‌شد و اگر آخوندی در موضع دین از سیاست حمایت می‌کرد مردم دیگر پشت سر او نماز نمی‌خواندند و به او وجوهات نمی‌دادند. حال به آیت اله طالقانی نگاه نکنید چراکه وی کم کم مخاطبان خود را پیدا کرد و مسجدش یکی از پر جمعیت ترین مسجدها بود. با این حال در آن سال‌ها اگر آخوندی دین را با سیاست در هم می‌آمیخت، از قداست می‌افتاد.

وی اضافه کرد: مترقی به این معنا است که فردی که نسبت به مسائل سیاسی و فعالیت‌های سیاسی نگرانی ندارد، از جهت نام و نان و آبرو نیز در این زمینه ترسی ندارد، نگاهش به پدیده‌های پیرامون نگاهی واقعی است نه نگاه خرافی و با پدیده‌های فکری سرِ آشتی دارد. همه این خصیصه‌ها در آقای طالقانی وجود داشت و چون با انسان‌ها با زبان فطرت صحبت می‌کرد از همه طیف‌ها حرف او را می‌فهمیدند.

طالقانی در بخش دیگر این نشست درباره پدرش عنوان کرد: پدرم اهل گفتمان بود و با هیچ کسی هم تعارف نداشت. اگر کسی دزدی یا اختلاس می‌کرد پدرم به راحتی در نماز جمعه به او می‌گفت.

متاسفانه ما وقتی می‌خواهیم درباره انقلاب کشورمان فیلمی بسازیم باید به سمت مستندهایی که آنها درباره کشور ما از آرشیو بردند، برویم صالحیان در ادامه درباره دسترسی به آرشیو برای ساخت مستند اظهار کرد: الان اغلب مستندسازها برای دسترسی به آرشیو مشکل دارند و بعضاً از مستندهای بی بی سی و من و تو استفاده می‌کنند. متاسفانه ما وقتی می‌خواهیم درباره انقلاب کشورمان فیلمی بسازیم باید به سمت مستندهایی که آنها درباره کشور ما از آرشیو بردند، برویم! بخش دیگری از مشکلاتمان برای آرشیو هم درباره حساسیت‌هایی بود که روی شخصیت آقای طالقانی بود.

فرزند طالقانی درباره فوت پدرش گفت: مرگ او مشکوک بود اما من آن را به گردن نظام نمی‌اندازم و مقصر را شخص دیکته کننده می دانم.

کائینی در ادامه همین صحبت‌ها اضافه کرد: هیچ دلیل قطعی درباره اینکه آقای طالقانی به مرگ طبیعی از دنیا رفته و یا نه وجود ندارد. نشانه‌هایی در ماجرا هست که می‌تواند شک برانگیز باشد و همین درباره خیلی از افراد وجود دارد.

حسینی خطاب به صالحیان درباره اینکه آیا موضوعی در زندگی آیت اله طالقانی وجود داشت که شما به آن نپرداخته باشید؟ سوال کرد و صالحیان در این باره گفت: بله طبیعتاً بحث فوت آقای طالقانی موضوع شاخصی است و اینکه در آن شک و شبهه وجود دارد برای ما بسیار واضح بود و چند نکته دیگر هم بود که ما در ساخت این مستند نیاوردیم و می‌توانست موضوع‌های چالشی و جذاب کار هم باشد. از طرفی دیدیم اگر بخواهیم به اینها بپردازیم ممکن است از اتفاق‌های اصلی زندگی وی (نگاه وحدت گرای آقای طالقانی) دور بمانیم.

پدرم هر کاری انجام می‌داد با کسی تعارف نداشت و حالا سیگار می‌کشیده نه هروئین! همان زمان من اعتراض کردم و به روزنامه شرق گفتم شما کار بیجایی کردید که عکس پدر را سانسور کردید طالقانی در بخش دیگر درباره انتشار عکس‌های پدرش با سیگاری در دست توضیح داد: سال گذشته که به نمایشگاه مطبوعات رفته بودم خبرنگار روزنامه شرق به من گفت که خواهر شما به انتشار عکسی از پدر که سیگار در دست دارند، اعتراض کردند و برای همین ما سیگار را از دستان وی حذف کردیم. پدرم هر کاری انجام می‌داد با کسی تعارف نداشت و حالا سیگار می‌کشیده نه هروئین! همان زمان من اعتراض کردم و به روزنامه شرق گفتم شما کار بیجایی کردید که عکس پدر را سانسور کردید. اخیراً هم فیلمی از آقای طالقانی در جمع خبرنگاران در کردستان پخش شده که وی سیگاری را روشن می‌کند و بعد از آن متوجه واکنش خبرنگاران می‌شود و لبخندی می‌زند.

وی درباره ماجرای خیابان طالقانی نیز عنوان کرد: خیابان طالقانی نیز یک اشتباهی بود که سازمان زیباسازی انجام داد. سال ۸۸ از ما اجازه گرفتند که عکس آقای طالقانی را روی دیواری بزنیم و ما در پاسخ گفتیم آقای طالقانی این کارها را دوست نداشت و آنها اصرار کردند و بنیاد شهید و شهرداری اصرار کردند که بگذارید عکسی از وی در خیابان طالقانی بکشیم و قبول کردیم. یکسال قبل دیدیم که این عکس پاک شد و ما هم فرض را بر این گذاشتیم که شاید می‌خواستند ساختمانی بسازند و به همین خاطر عکس را پاک کردند، اما بعد از مدتی دیدم که عکس شامپویی را به جای عکس آقای طالقانی در همان دیوار کشیده و تبلیغ کردند.

فرزند طالقانی ادامه داد: به سازمان زیباسازی اعتراض کردم و افرادی که در آنجا بودند گفتند ما چنین کاری نکردیم و قبل از ما چنین کاری صورت گرفته و بعد هم گفتند مالکین آن ساختمان راضی نبودند. این درگیری‌ها ادامه داشت تا جایی که ما گفتیم پس با این حساب نام آقای طالقانی را هم از این خیابان بردارید. این اتفاق ربطی به زمان آقای حناچی ندارد و برای قبل از دوره مدیریت وی است و آقای حناچی هم پیگیری‌هایی را برایمان انجام داد و بعد از مدت‌ها بالاخره عکس آقای طالقانی را به همان دیوار برگرداندند.

در پایان صالحیان درباره اهمیت این اثر گفت: با توجه به اینکه تا به حال کار زیادی درباره شناخت این شخصیت نشده است فکر می‌کنم ساخت چنین کاری بی تاثیر نیست و می‌تواند در نسل‌های بعد از انقلاب تاثیرگذار باشد. معتقدم باز هم باید درباره این شخصیت و سایر شخصیت‌ها فیلم و اثر نمایشی ساخته شود چراکه در این سال‌ها نسبت به این اشخاص بی تفاوت و کم کار بودیم و قطعاً تاثیرهای خود را خواهد داشت.