بررسی تعزیه و کارکردهای آن/ مظلومیت هنری اصیل در پس صدها سال قدمت

سینما خراسان، گروه استان‌ها – محمدرضا جباری: پژوهشگران تعزیه را نخستین نمایش آئینی در کشور می‌دانند که در دوره صفویه، دیلمیان و قاجاریه در ایران به اوج رسید.

جایگاه تاریخی تعزیه تا به امروز حفظ شده و مردم در دوره‌های اخیر به هنر حزن انگیز تعزیه نگاه ویژه ای داشته‌اند و هنگام اجراهای تعزیه، اشک‌های فراوان ریخته‌اند. البته هنرمندان هم در طول تاریخ تشیع، برای زنده نگهداشتن قیام کربلای حسینی با بهره گیری از ایده‌های ناب، به دنبال ارائه تصویری اثرگذار از این واقعه خونین بوده‌اند.

قزوین مهد تعزیه در محرم

در این میان، قزوین نیز از گذشته با حضور هنرمندان و نسخه نویسان و تعزیه خوانان برجسته توانسته جایگاه شاخصی در هنر تعزیه در کشور کسب کند.

رضا زمانی هنرمند برجسته تعزیه خوان و نسخه نویس استان قزوین که با برادران خود از گروه‌های تأثیرگذار تعزیه در قزوین و کشور محسوب می‌شوند به سینما خراسان گفت: تعزیه بیش از دو قرن در خانواده ما جریان دارد و من هم از کودکی در کنار پدر و پدربزرگم این هنر را یاد گرفتم و امروز با بیش از ۵۰ سال سن همچنان یک تعزیه خوان هستم.

زمانی تصریح کرد: ارتباط معنوی تعزیه خوان با ائمه معصومین (ع) موجب می‌شود شما نقش را بخوبی ایفا کرده و آن را باور پذیر ارائه کنید هر چند در گذشته، مردم ارتباط عمیق و بیشتری با تعزیه برقرار می‌کردند و تعزیه خوان‌ها نیز با نیت وارد کار می‌شدند و از ائمه در خلوت اجازه می‌گرفتند و این ارادت معنوی به غنای تعزیه کمک می‌کرد.

این تعزیه خوان یادآور شد: استفاده از مداحی، موسیقی حزن انگیز، زبان شعر و نمایش در کنار یکدیگر منجر به ماندگاری این کار ارزشمند شده به همین دلیل برخی از تعزیه‌ها با گذشت سالیان زیاد هنوز برای مردم تازگی و جذابیت دارد.

جوانان را به هنر تعزیه تشویق کنیم

زمانی اظهار داشت: تعزیه در استان قزوین در دوران‌هایی به‌عنوان برترین هنر مطرح بوده و در زمان پایتختی بیشتر ظهور کرده اما چند سالی است که شاهد کم فروغی آن هستیم و تداوم این بی توجهی می‌تواند موجب انزوای هنرمندان تعزیه خوان و فاصله گرفتن آنها از این هنر اصیل شود.

تعزیه‌خوان قزوینی گفت: خوشبختانه مردم هنوز به تعزیه علاقمند هستند و گرایش دارند اما باید مراقب باشیم تا با فاصله گرفتن پیش کسوتان تعزیه شاهد افول و ضعیف شدن این هنر ارزشمند دینی نباشیم.

زمانی اظهار داشت: مهم‌ترین موضوع داشتن انسجام بین گروه‌های تعزیه خوان و حمایت از آنها و نیز آموزش افراد جوان و تربیت تیم‌های تخصصی است که در حال حاضر نبود اتحادیه یا انجمن صنفی و برنامه ریزی، جهت دهی، آموزش و هدایت گروه‌های تعزیه موجب شده نتوانیم اطلاع جامعی از گروه‌های فعال تعزیه‌ای استان، پیشکسوتان و فعالان این حوزه داشته باشیم.

نبود مکان مناسب برای تعزیه خوانان

وی گفت: یکی دیگر از مشکلات، نبود محل مناسب برای اجرای تعزیه است البته در برخی روستاها از جمله حصار خروان و ارداق از سنوات قبل هنر تعزیه در یک مکان بزرگ و مناسب برگزار شده که مورد استقبال خوب مردم قرار گرفته و این عشق و ارادت همچنان باقی است اما در داخل شهر مشکلات جدی داریم البته امسال به دلیل ویروس کرونا اجرای این آئین مذهبی تعطیل شده ولی امیدواریم از سال‌های بعد همچنان شاهد برپایی این مراسم با عظمت و باشکوه باشیم.

زمانی اظهار داشت: تأمین وسایل و تجهیزات تعزیه هزینه سنگینی دارد و شاید برای گروه‌های جدید و جوانان تهیه آن مقدور نباشد و اگر با حمایت نهادهای فرهنگی بتوان آرشیوی از لباس‌ها و ابزارهای مورد نیاز تعزیه را تهیه کرد و در اختیار تعزیه خوانان قرار داد انگیزه تداوم اجرای این هنر دینی بیشتر می‌شود.

وی گفت: سالن ورزشی شهید بابایی چندین سال در اختیار تعزیه خوانان مطرح استان قرار می‌گرفت که البته امکانات صوتی مناسب نداشت اما حدود ۵ هزار نفر می‌توانستند از این نمایش دیدن کنند در حالی که اگر سیستم‌های مورد نیاز و مکان مناسب تأمین شود می‌توان برنامه‌های جذابی را برای جمعیت بیشتری اجرا کرد.

این تعزیه خوان قدیمی استان قزوین بیان کرد: در زمان‌هایی که تعزیه اجرا کردیم حدود ۳۵ هزار نفر در هر سال از نمایش تعزیه در ایام محرم دیدن کردند که این افتخار برای ما ثبت و ضبط شده و همچنان امیدواریم با رفع محدودیت‌ها شاهد اجرای دوباره این آئین معنوی در استان باشیم.

شکوه تعزیه در روستای حصار خروان قزوین

تعزیه روستای حصار قزوین میراثی ارزشمند از هنر آئینی ایران شیعی است که پس از قرن‌ها توانسته با اتکا به اصالت خود فارغ از هر گونه تغییری این آئین دینی را حفظ کند.

روستای حصار خروان در حاشیه اتوبان قزوین، تهران حدفاصل نیروگاه شهید رجایی و شهر محمدیه قرار دارد و با جمعیتی حدود هفت هزار نفر با داشتن دو امام زاده بزرگوار بنام‌های احمد و محمود (ع) از نوادگان حضرت امام موسی کاظم علی (ع) از قطب‌های فرهنگی و مذهبی منطقه است که از دیر باز در هنر تعزیه خوانی شاخص بوده و حسینیه محل اجرای تعزیه نیز در میانه این روستا واقع شده است.

تعزیه روستای حصار خروان قزوین در میان تمام اجراهای تعزیه در مهد این هنر آئینی و مذهبی، موقعیت منحصر به فردی دارد تا جایی که این روستا در روزهای دهه اول محرم میزبان جمع کثیری از علاقه‌مندان این هنر آئینی و عزاداران حسینی بود که از شهرها و استان‌های دور و نزدیک خود را به روستای حصار می‌رساندند (امسال به دلیل کرونا تعزیه برگزار نشد).

پیشینه هنر تعزیه در حصار خروان به حداقل ۵ قرن، می‌رسد، در این میان نوع ساخت حسینیه‌ای که محل اجرای این تعزیه است مشابهت زیادی به تکیه دولت تهران در زمان قاجار دارد چنانکه می‌توان با تعبیه میدان گاه، سکوهای حضار، ساخت طبقه بالای سراسری که مخصوص بانوان بوده و سایر المان‌هایی از این دست این حسینیه را با تشابه خیره کننده به تکیه دولت نوعی مکان تخصصی اجرای تعزیه در کشور قلمداد کرد.

روستای حصار علاوه بر برپایی یکی از باشکوه‌ترین مجالس تعزیه، با تربیت تعزیه خوان‌های مسلط بر آواز، نسخه و اجرا یکی از مراکز صدور فرهنگ تعزیه به اقصی نقاط ایران بوده به گونه‌ای که بسیاری از تعزیه خوان‌های حصاری بعدها خود بانیان تعزیه در دیگر نقاط کشور به‌ویژه قزوین، تهران، کرج و اراک شدند.

حاج مجید تقوی یکی از بانیان تعزیه در روستای حصار خروان در این باره به خبر نگار مهر گفت: هنر تعزیه از سال ۱۳۲۰ توسط جد ما مرحوم سید حبیب الله تقوی و سپس به دست پدرمان مرحوم حاج صمد تقوی ادامه یافت و در حال حاضر حسینیه مرحوم حاج صمد تقوی هرساله به مناسبت‌های مختلف مذهبی شاهد اجرای ۲۱ موضوع تعزیه با حضور شبیه خوانان معتبر و سر شناس کشور است که شاخص ترین آنها اجرای تعزیه حضرت ابوالفضل (ع) در روز تاسوعا و همچنین تعزیه حضرت امام حسین (ع) در روز عاشوراست که با حضور چشمگیر اهالی روستا و مردم قزوین و استان‌های همجوار بخصوص تهران و البرز برگزار می‌شود که امسال به دلیل بیماری کرونا از اجرای آن محروم شدیم.

بانی اجرای تعزیه روستای حصار خروان گفت: به دلیل استقبال علاقه مندان و عاشقان اهل بیت به هنر تعزیه در روزهای تاسوعا و عاشورا با مشکل کمبود فضا مواجه می‌شدیم که درصدد توسعه محل برگزاری هستیم تا پس از رفع بیماری کرونا و برداشتن محدودیت‌ها بتوانیم شرایط بهتری برای اجرا مهیا کنیم.

سید علی موسوی از تعزیه خوانان دیگر این روستا هم گفت: بیش از دو دهه در زمره تعزیه خوان‌ها هستم و نقش‌های زیادی اجرا کرده‌ام که شاخص ترین آنها نقش حضرت عباس (ع) و امام حسین (ع) است و آرزو می‌کنم با ریشه کنی ویروس کرونا این آئین دینی دوباره با عظمت برگزار شود.

سید رضا امینی دیگر هنرمند و شبیه خوان تعزیه هم اظهار داشت: تعزیه در زندگی من بسیار تأثیر داشته و محبت به اهل بیت را بیشتر می‌کند زیرا وقتی شما اطاعت پذیری حضرت علی اکبر از پدر و همچنین وفاداری حضرت عباس به برادر و درس صبوری و شجاعت حضرت زینب را در تعزیه لمس می‌کنید در رفتار و زندگی شما هم تأثیر می‌گذارد و شما هم الگو می‌گیرید.

تعزیه خوان‌های حصار از بهترین‌های کشور هستند

رمضان علی تقی زاده امام خوان تعزیه حصار در مورد خصوصیات تعزیه حصار به سینما خراسان می‌گوید: قدمت و اصالت تعزیه حصار یکی از بارزترین ویژگی‌های این مراسم آئینی است که از دهه‌های پیش مکان ویژه ای برای اجرای این هنرنمایشی، آئینی، طراحی و ساخته شده است.

تعزیه حصار پس از تعزیه خوانسار دومین تعزیه مطرح کشور

علاء الدین قاسمی از تعزیه‌خوانان مطرح کشور و دیگر امام خوان تعزیه حصار نیز در رابطه با ویژگی‌های اختصاصی تعزیه در روستای حصار اظهار داشت: این تعزیه که سالیان متمادی است در روستا برگزار می‌شود موجب شده حصار خروان به یکی از کانون‌های اصلی تعزیه ایران تبدیل شود و امروز تعزیه روستای حصار پس از تعزیه خوانسار (بزرگ‌ترین کانون تعزیه ایران) در واقع دومین تعزیه بزرگ و مطرح ایران محسوب می‌شود.

قاسمی اضافه کرد: اگر امکانات مناسب در روستای حصار خروان تأمین شود می‌تواند به عنوان مرکز و پایگاه تعزیه در ایران و حتی منطقه تبدیل شود و سایر نقاط نیز از آن الگو بگیرند.

مسئولان استان قزوین از تعزیه حمایت نمی‌کنند

سید ابراهیم ابوترابی از تعزیه خوانان پیش کسوت استان قزوین از بی توجهی مسئولان گلایه دارد و می‌گوید: مسئولان قزوین آن گونه که باید به تعزیه استان به ویژه در روستاهای حصار و ارداق توجهی ندارند در حالی که شکوه و عظمت تعزیه حصار و یا تعزیه ارداق مدیون بانیان آن یعنی خاندان سادات تقوی و مردم حصار است که بانظم و زیبایی هر چه تمام تر اداره می‌شود.

کارشناس فرهنگی: تعزیه راهگشای نمایش نوین

ناصر ایزد فر از کارشناسان فرهنگی هنرهای نمایشی کشور که اطلاعات جامعی از هنر تعزیه دارد در گفتگو با سینما خراسان اظهار داشت: به دلیل حضور قومیت‌های مختلف بویژه آذری زبان‌ها، اجرای تعزیه در قزوین به دو زبان فارسی و ترکی اجرا می‌شود که مخاطبان زیادی دارد.

وی بیان کرد: مهمترین ویژگی تعزیه قزوین نشانه شناسی و پس آرایی کلامی و در کنار آن تنوع در نسخه‌ها به دلیل وجود نسخه نویسان معتبر است که به غنای این هنر کمک کرده است.

ایزدفر تصریح کرد: موسیقی در تعزیه قزوین از غنای خاصی برخوردار است و از دستگاه‌های متعددی استفاده می‌شود و بهترین خوانندگان قدیمی قزوین از عارف گرفته تا واعظ و اقبال آذر این هنر خود را از تعزیه وام گرفته بودند و می‌توان اذعان کرد که تأثیر تعزیه در موسیقی آوازی ایران زیاد بوده است.

وی بیان کرد: در اجرای تعزیه در قزوین معمولاً از اسب و حیوانات که محل مانور زیادی لازم دارد و دکور استفاده نمی‌شد و به جای آن از پس آرایی کلامی در حد اعلا استفاده می‌کردند تا مخاطب فضا را متصور شود.

ایزدفر اظهار داشت: در نشانه شناسی با یک تشت و یا نخل فضای نخلستان تصویر می‌شد و با کلام، فضای کربلا و کوفه را برای مخاطب ترسیم می‌کردند و این نوع اجرا بیانگر توان نمایشی بالای تعزیه خوانان قزوینی است.

ایزدفر اضافه کرد: موسیقی کلامی و آوازی و پس آرایی کلامی از مهمترین ویژگی‌های تعزیه در قزوین است.

نبود تکیه، مکان مناسب و انجمن صنفی از مشکلات تعزیه در قزوین

معاون امور هنری و سینمایی اداره فرهنگ و ارشاد اسلامی استان قزوین گفت: در گذشته در قزوین همه نیازهای مردم در محلات با ساخت مسجد، تکیه، حسینیه، بازارچه، آب انبار، زورخانه و مدرسه تأمین می‌شد و امروز تکیه‌های محدودی باقی مانده مانند تکیه حسن نایب که این تکایا چون قداست مسجد را نداشت می‌توانست برای برنامه‌های مختلفی مورد استفاده قرار گیرد و حتی برنامه‌های شاد و عروسی هم در آن اجرا می‌شد اما امروز این تکایا نیست و اجرای تعزیه با چالش مواجه شده است.

ایزد فر بیان کرد: نبود تکیه و مکان مناسب برای اجرای تعزیه موجب شده در سال‌های اخیر شاهد اجرای این هنر نمایشی در سالن‌های ورزشی، محوطه‌های باز و روستاها باشیم که چون سیستم صوتی هم نیست شاید صدای تعزیه خوان‌ها به مخاطب نرسد و کیفیت کار کاهش یابد.

این کارشناس هنرهای نمایشی اظهار داشت: در گذشته چون سیستم صوتی نبود همه تعزیه خوان‌ها صدای رسا و پرورش یافته داشتند که امروز با ورود سیستم‌های صوتی شاید کمتر به تقویت حنجره و صدا توجه شود و این ضعف نیز یک آسیب است.

ضرورت ساماندهی تعزیه خوان‌ها

وی گفت: ساماندهی گروه‌های تعزیه از ضرورت‌هایی است که می‌تواند به هماهنگی در کارها کمک کند که در حال حاضر یک کانون نمایش‌های آئینی و سنتی داریم که زیر مجموعه انجمن نمایش است که برای حمایت از گروه‌های تعزیه کافی نیست و باید با راه اندازی انجمن مستقل برای تعزیه بتوان این هنر را تحت پوشش قرار داد و آن را ساماندهی کرد.

ایزدفر اظهار داشت: امروز تعزیه خوان‌ها انسجام و وحدت لازم را ندارند در حالی که در گذشته معین البکاء و تعزیه گردان داشتیم و انسجام خوبی بین گروه بود اما امروز پراکندگی داریم که باید برای آن فکری کرد.

به تعزیه نباید با رویکرد سنتی نگریسته شود و اگر مانند گذشته واحد درسی داشته باشیم می‌توان به تداوم آموزش تعزیه به صورت علمی امیدوار بود وی اضافه کرد: حذف واحد تعزیه از دروس دانشگاه هنر یکی دیگر از آسیب‌هایی است که می‌تواند در آینده مشکل ساز شود زیرا به تعزیه نباید با رویکرد سنتی نگریسته شود و اگر مانند گذشته واحد درسی داشته باشیم می‌توان به تداوم آموزش تعزیه به صورت علمی امیدوار بود در حالی که هنر تعزیه باید خودش را در هنر شرق نشان دهد و ضمن بازآفرینی بتواند به روز شده و جذابیت لازم را برای مخاطب داشته باشد.

تعزیه راهگشای نمایش نوین

این کارشناس هنری یادآور شد: توانمند کردن گروه‌های تعزیه خوان و بازآفرینی آنها در این شرایط از اهمیت خاصی برخوردار است زیرا ویژگی ساختاری تعزیه می‌تواند به نمایش و تئاتر امروز ما کمک کند.

تقویت هنر تعزیه، گامی در انتقال فرهنگ عاشورا

بدیهی است با هنر تعزیه می‌توان به زیبایی و در قالب نمایشی تأثیر گذار بخشی از واقعه کربلا را با حس و حالی معنوی به گروه‌های مختلف جامعه بویژه جوانان و بانوان منتقل کرد و حزن و اندوهی واقعی توأم با درک بهتری از این حماسه را رقم زد.

بدون شک با حمایت از تعزیه و آموزش علاقمندان جوان، کمک به تهیه ابزار و یراق مورد نیاز و تأمین فضایی مناسب برای شهروندان و تماشاگران در مناطق مختلف استان و کشور و نیز پوشش مناسب رسانه‌ای در صدا و سیما و رسانه‌های مکتوب و مجازی استانی می‌توان در حفظ و احیای این هنر آئینی نقش مؤثری ایفا کرد و در محرم و سایر مناسبت‌ها نمایشی زیبا و معنوی از حماسه کربلا را به تصویر کشید.