روایتی موسیقایی از تراژدی «روز واقعه»/ به‌دنبال گریه مخاطب نبودم

سینما خراسان-گروه هنر-علیرضا سعیدی: عرصه تولید آثار موسیقایی مرتبط با مضامین و رویدادهای مذهبی و اعتقادی همواره جزو پرطرفدارترین و در عین حال پرچالش‌ترین عرصه‌های فرهنگی هنری کشورمان بوده است که طی سال‌های متمادی دوشادوش سایر فعالیت‌های فرهنگی هنری مرتبط با این موضوع مورد توجه مخاطبان و هنرمندان قرار گرفته است.

تولیدات این حوزه اگر چه همواره در معرض اتهام‌های فراوان از جمله «سفارشی بودن» قرار داشته‌اند اما به دلیل حس و حال موجود در آن‌ها که برگرفته از باورها و اعتقادات نهفته در ضمیر بسیاری از مخاطبان بالقوه است، در اغلب موارد فعالیت در این حوزه را با استقبال هنرمندان مواجه کرده است.

همزمان با ایام سوگواری سیدالشهدا بر آن شدیم تا نگاهی اجمالی به تولیدات موسیقایی مختلف مرتبط با قیام عاشورا در کشورمان در قالب‌های گوناگونی چون آلبوم، موسیقی متن فیلم و سریال، اجرای زنده و مواردی از این دست داشته باشیم. در این چارچوب آنچه مورد توجه قرار گرفته و می‌گیرد، صرفاً مرور و یادآوری آثار برجسته حوزه موسیقی «عاشورایی» است که در سال‌های دور و یا نزدیک تولید و در بازار موسیقی عرضه شده‌اند. آثاری که طبیعتاً برخی از آن‌ها از درجه کیفی ممتاز برخوردار بوده‌اند و شاید برخی دیگر با انتقاداتی هم در موعد انتشار به لحاظ موسیقایی و محتوایی مواجه بوده‌اند اما همه در یک وجه اشتراک دارند و آن ماندگاری در حافظه جمعی دل‌بستگان اباعبدالله (ع) است.

در سومین قسمت از سلسله گزارش «روایت مهر از نواهای عاشورایی» که طی ایام محرم و صفر پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد، به معرفی موسیقی متن فیلم سینمایی «روز واقعه» به نویسندگی بهرام بیضایی، کارگردانی شهرام اسدی و آهنگسازی مجید انتظامی به‌عنوان یکی از مراجع مهم موسیقایی آثار هنری مرتبط با سوگواری حضرت سیدالشهدا پرداخته‌ایم. اثری که سال ۱۳۷۳ تولید و چندی بعد نیز توسط انتشارات «نی داود» به صورت آلبوم منتشر و با استقبال شنوندگان نیز روبه‌رو شد. کما اینکه در سال‌های بعد از انتشار آلبوم نیز کنسرت‌هایی در قالب موسیقی متن این اثر سینمایی با رهبری ارکستر مجید انتظامی نیز روی صحنه رفت.

این موسیقی هیچ وقت فراموش نمی‌شود

فیلم سینمایی «روز واقعه» به نویسندگی بهرام بیضایی و کارگردانی شهرام اسدی از جمله آثار ماندگار و فراموش نشدنی سینمای ایران با محوریت واقعه کربلا و حضرت سیدالشهدا (ع) است. اثری که سال ۱۳۷۳ تولید و در سیزدهمین جشنواره فیلم فجر توانست ضمن استقبال بسیار خوب منتقدان و تماشاگران پنج سیمرغ بلورین بهترین فیلم، بهترین چهره پردازی، بهترین فیلم دوم، بهترین صحنه آرایی و بهترین موسیقی متن را دریافت کند. موسیقی که توسط یک آهنگساز خوش قریحه و خوش نامی چون مجید انتظامی ساخته شد و توانست تبدیل به یکی از آثار ماندگار سینمای ایران در حوزه موسیقی متن فیلم شود.

شرایطی که اگر ماجرای قانون کپی رایت و قصه‌های دنباله‌دار آن در ایران در چارچوب قوانین بین‌المللی اجرا می‌شد، به دلیل استفاده‌های متعددی از موسیقی این اثر در مناسبت‌ها و برنامه‌ها و حتی آثار نمایشی مختلف، می‌توانست مجید انتظامی را به دلیل دریافت حق کپی‌رایت اثرش تبدیل به یکی از ثروتمندترین هنرمندان ایران کند! تعدد استفاده از این موسیقی ماندگار به قدری بوده که بسیاری از برنامه‌سازان و تولیدکنندگان آثار فرهنگی هنری مختلف همچنان از موسیقی متن این اثر سینمایی بدون در نظر گرفتن حق و حقوق مولف، در پروژه‌های خود استفاده می‌کنند.

موسیقی متن فیلم «روز واقعه» بدون هیچ تردیدی فقط یک موسیقی متن نیست، بلکه مجموعه بدیع، خلاقانه و مبتکرانه از ملودی‌هایی است که توسط مجید انتظامی در آن روزگار که خوب می‌دانیم امکانات فنی‌اش با این دوران به هیچ وجه قابل مقایسه نیست، پیش روی مخاطبان قرار داد و توانست یکی از نمایندگان اصلی معرفی محتوایی اثر ماندگاری چون «روز واقعه» باشد «روز واقعه» روایت بخشی از زندگی عبدالله جوانی مسیحی است که تازه به دین اسلام روی آورده و دل در گرو عشق راحله دختر زید دارد. وی در جریان عروسی با راحله ندایی می‌شنود که او را به یاری فرا می‌خواند، عبدالله بیابان به بیابان، واحه به واحه به سمت دشت کربلا می‌تازد و هنگام عصر عاشورا به آنجا می‌رسد و در آن زمان «حقیقت» را بر سر نیزه می‌بیند. قصه‌ای موازی با روایت دشت کربلا و مصائب سیدالشهدا (ع) که به‌زعم بسیاری از کارشناسان و صاحب نظران، فیلم را تبدیل به یکی از ماندگارترین آثار سینمایی پس از انقلاب کرد.

اما همان گونه که گفته شد، یکی از عوامل مهم و تاثیرگذار «روز واقعه»، موسیقی متن فیلم به آهنگسازی مجید انتظامی بود که به گفته او بر اساس گام شور عربی ساخته شده است. یک اثر موسیقایی ارزشمند با بنیه‌ای علمی و قابل دفاع که در کنار سایر گونه‌های دیگر به ویژه موسیقی اقوام ایران، به نوعی توانست معرف شایسته‌ای برای آنچه از آن «موسیقی مذهبی» یا موسیقی مرتبط با آیین‌ها و اعتقادات دینی می‌نامیم، باشد.

این قطعه تا سال‌ها مبدا شروع جریانی از ساخت موسیقی متن در فیلم‌ها و سریال‌ها بود که بارها و بارها در قالب‌های مشابه آنچه مجید انتظامی برای موسیقی این فیلم خلق کرده بود، پیش روی مخاطبان قرار گرفت. چارچوبی که در کنار حضور نوازندگان مطرح موسیقی کشورمان در آن سال‌ها آنچنان بر دل مخاطبان نشست که حتی مخاطبان و شنوندگانی که آنچنان با موسیقی و سینما سرو کار ندارند، با شنیدن نواهای مختلف موسیقی «روز واقعه» قلب و روحشان راهی دشت نینوا می‌شود.

آنچه شنونده و بیننده «روز واقعه» از موسیقی اثر دریافت می‌کند، نمایشگاهی از شیرینی‌ها و تلخی‌هایی است که حتی موسیقی صحنه‌های عروسی‌اش نیز او را با خود در دنیایی از اندیشه‌ها در یک بستر ملودیک فرو می‌برد. یعنی آنچه می‌شنویم مجموعه‌ای از تضادها با زبان موسیقی است که با یک ترکیب سازی هوشمندانه و حتی بدیع که مجید انتظامی روایت‌های جالبی را از آن طی سال‌های گذشته تعریف کرده، توانسته راهگشای بسیار هوشمندانه‌ای از سوی کارگردان برای درک معانی و مفاهیم فیلم «روز واقعه» باشد. انتظامی در این بستر موسیقایی ناب است که با تکیه بر آواها و نواهای موسیقی اقوام ایران به نوعی از موسیقی نزدیک شود که دربرگیرنده یک تلفیق آگاهانه و هوشمندانه از مدرنیته و سنت در موسیقی است.

نکته‌ای که طی سال‌های اخیر توسط برخی از آهنگسازان ما تجربه شده اما متاسفانه به دلیل عدم درک و آگاهی و البته فقدان پشتوانه‌های پژوهشی و علمی، راه به جایی نبرده است. پس قطعاً می‌توان گفت که موسیقی متن فیلم «روز واقعه» بدون هیچ تردیدی فقط یک موسیقی متن نیست، بلکه مجموعه بدیع، خلاقانه و مبتکرانه از ملودی‌هایی است که توسط مجید انتظامی در آن روزگار که خوب می‌دانیم امکانات فنی‌اش با این دوران به هیچ وجه قابل مقایسه نیست، پیش روی مخاطبان قرار داد و توانست یکی از نمایندگان اصلی معرفی محتوایی اثر ماندگاری چون «روز واقعه» باشد. شرایطی که حداقل نگارنده بر این باور است که پس از بهرام بیضایی و شهرام اسدی به عنوان نویسنده و کارگردان اثر این مجید انتظامی است که بیشتر از هر هنرمند دیگری پس از شنیدن نام فیلم «روز واقعه» به ذهن ورود پیدا می‌کند.

یک نکته را هم نباید فراموش کرد که اساساً مجید انتظامی و تعداد اندکی از آهنگسازان سینمای ایران یک نکته بسیار ویژه دارند که قطعاً آنها را از دیگر هم صنفانشان جدا می‌کند و آن عنصر و کلیدواژه‌ای به نام «جسارت» است. جسارتی که تمام تلاش خود را انجام می‌دهد تا با تکیه بر آموزه‌های علمی فراگرفته شده در مجموعه‌های دانشگاهی و استادان موسیقی، بهره‌مندی از یک گروه ماهر در حوزه نوازندگی و بینش موسیقایی که با هنرهای دراماتیک درآمیخته شده فضای جدیدی را در موسیقی متن فیلم‌های سینمایی به وجود آورد که واقعاً می‌تواند تبدیل به یک شناسنامه شود.

برای به گریه انداختن مخاطب موسیقی «روز واقعه» را نساختم

مجید انتظامی چند سال قبل در گفتگوی مشروحی که با یکی از رسانه‌ها داشت درباره موسیقی متن «روز واقعه» گفته بود: «با خواندن سناریوی «روز واقعه» قسمت‌هایی که فکر می‌کردم نیاز به موسیقی دارد را مشخص کردم ضمن اینکه در فضای سناریو ملودی‌های مختلفی را به صورت تم‌های کوچک کار کردم و مشخص شد که در چه مسیری می‌خواهیم حرکت کنیم. این‌ها همگی در شرایطی است که بعد از مدتی به من گفتند این فیلم را باید به صورت سریال ۵ قسمتی درآورید؛ طبیعی است که من گفتم کارگردان باید باشد چون ممکن است موسیقی باب میل او نباشد و این در کار اخلال ایجاد می‌کند.»

انتظامی: اعتقاد داشتم وظیفه‌ام این نیست که مردم را به گریه بیندازم چون اگر بنا به عزاداری است مردم به مسجد و تکایا می‌روند. برداشت من از «روز واقعه» بُعد حماسی آن بود که باید آن را نشان می‌دادم وی در ادامه این روایت می‌گوید: «من اتمام حجت کردم که اگر اسدی موسیقی را تایید نکند آن را ضبط نمی‌کنم اما بعد از حضور اسدی ساخت سریال منتفی شد.[…] من در موسیقی این فیلم از سازهای بومی، سنگ، قابلمه و چوب بهره بردم. شب کیسه‌ای برمی‌داشتم و به کوه می‌رفتم و یک گونی سنگ، تمام قابلمه‌های خانه و یک سری از چوب‌هایی که اکوی خوبی داشتند را در صندوق عقب ماشین می‌گذاشتم و به استودیو می‌بردم… خاطرم هست زمانی که سنگ می‌زدیم، این سنگ‌ها خرد می‌شدند و می‌ریختند و ما چند سنگ دیگر برمی‌داشتیم و آن قدر این کار را انجام می‌دادیم که در آخر کل استودیو پر از خاک و سنگ می‌شد و فرهادی مدیر استودیو می‌گفت ما فقط دو سه روز اینجا را جارو کردیم! قابلمه‌هایمان هم در پایان کار سوراخ شده بود. […] برای ساخت موسیقی «روز واقعه» حدود ۴۰ نوازنده در گروه بودند و در آن ۲۵ روزی که کار به طول انجامید هزینه‌های زیادی به ما وارد شد. من «روز واقعه» را به صورت بدوی نگاه کردم اما این روزها دیده می‌شود که مثلاً با گیتار می‌خواهند عاشورا را تصویرسازی کنند. در حالی که این ساز هیچ سنخیتی با آن نوع فضا ندارد.»

انتظامی در این مصاحبه با بیان اینکه هیچ گاه تصمیمی برای به گریه انداختن مخاطب این فیلم در موسیقی نداشته، این گونه توضیح می‌دهد: من بیشتر به این سمت رفتم که حماسه‌ای به نام عاشورا را به ثبت برسانم. اعتقاد داشتم وظیفه‌ام این نیست که مردم را به گریه بیندازم چون اگر بنا به عزاداری است مردم به مسجد و تکایا می‌روند. برداشت من از «روز واقعه» بُعد حماسی آن بود که باید آن را نشان می‌دادم. آن زمان هم بحث بر سر این بود که اگر برخی صحنه‌ها گریه دار باشد بد نیست و با این استدلال که چون «روز واقعه» است باید گریه دار باشد پیشنهاد می‌دادند. این در شرایطی بود که این فیلم حس گریه‌ای به من نمی‌داد که عاطفی کار کنم. نگاه من هم در ساخت موسیقی «روز واقعه» و هم به وقایع مذهبی کلاً نگاه عزاداری نیست و اعتقاد دارم این واقعه اتفاق گریه داری نیست. وقتی ۷۲ نفر آگاهانه دست به شمشیر می‌برند و از حق دفاع می‌کنند حماسه‌ای رخ داده که باعث پابرجایی اسلام شده و بر تعداد مسلمانان افزوده است.

انتظامی در این گفتگو بود که به یک نکته جالبی هم اشاره کرده بود که اگر الان برای این کارها به من رجوع کنند به سختی قبول خواهم کرد. آن زمان جوان بودم و سر نترسی داشتم و به نوعی ریسک کردم اما این کارها حرکت بر لبه تبغ است که ممکن است به جای اینکه شما را بالا ببرد، به پایین پرتتان کند. به همین دلیل بسیار خطرناک است. این از انواع موسیقی خانوادگی نیست که وقتی خراب شد مشکلی پیش نیاید بلکه شما با اعتقادات میلیاردها انسان روبرویید.

وقتی پدر از دست پسر عصبانی شد!

آهنگساز فیلم سینمایی «روز واقعه» اما حکایت جالبی هم درباره واکنش پدرش (عزت الله انتظامی) پس از شنیدن موسیقی این فیلم دارد که در یک گفتگوی دیگر چنین توضیح می‌دهد: یادم می‌آید قبل از اینکه پدرم موسیقی فیلم را بشنود، یکی که نمی‌دانم چه کسی بود، به او گفته بود: «موسیقی فیلم بد است». پدرم به من گفت: «بچه این چه کاری بود کردی؟». گفتم: «چی؟». گفت: «این کاری که درست کردی گویا خیلی بد است». گفتم: «چه کسی این را گفته؟». گفت: «حالا یکی گفته».

خلاصه که من نفهمیدم آخر سر چه کسی این جمله را به پدرم گفت. تا اینکه در ایام برگزاری جشنواره فیلم فجر بود که همراه با مرحوم علی حاتمی در طبقه بالای سینما فلسطین مشغول تماشای فیلم شدم. البته مرحوم حاتمی به دلیل دوستی که با پدرم داشت به طور کامل من را می‌شناخت و با کارهایم آشنا بود و خوب یادم هست وقتی تیتراژ این فیلم در حال تمام شدن بود، او دستانم را گرفت و گفت: «چقدر موسیقی این فیلم خوب است». گفتم: «راست می‌گویی؟» و او گفت: «دروغی ندارم که بگویم» … ولی با تمام این احوال همچنان نمی‌دانم چه کسی به پدرم گفت موسیقی متن روز واقعه بد است!