پنج روایت از «تئاتر۹۹»

 سال ۹۹ برای تئاتر ایران سالی بسیار متفاوت نسبت به سال‌های متعددی که سپری کرده، بود. سالی که با کرونا آغاز شد و با تأثیر از کرونا فعالیت خود را به پایان رساند. در این سال رویدادهایی که برای تئاتر ایران رقم خورد به نوعی رویدادهایی کرونایی و تحت تأثیر شیوع این بیماری بود.

تئاتر ۹۹ را می‌توان پر افت و خیزترین سال تئاتر ایران دانست؛ سالی که فعالیت‌ها در اکثر اوقات تعطیل بود و وقتی هم که از سر گرفته شد این از سرگیری فعالیت‌ها باز هم در شرایط کرونایی اتفاق افتاد.

با وجود این شرایط نگاهی خواهیم داشت به ۵ رویداد رخ داده برای تئاتر ایران در سال ۹۹ که قطعاً ۴ رویداد مدنظر تحت تأثیر کرونا بودند و تنها یک رویداد فارغ از شرایط کرونایی بود.

روایت اول؛ سالی که با تعطیلی ۳ ماهه آغاز شد!

سال ۹۹ در حالی آغاز شد که از اسفند سال ۹۸ و به دلیل شیوع ویروس کرونا فعالیت‌های تئاتری تعطیل شد و با اعمال محدودیت‌های شدید کرونایی در تعطیلات نوروز ۹۹ مشخص بود که وضعیت برای تمام مشاغل از جمله تئاتر سخت خواهد بود.

تئاتر ایران از شروع سال ۹۹ را با تعطیلی آغاز کرد. به دلیل گروه بندی انجام شده توسط ستاد ملی مقابله با کرونا سینما و تئاتر در گروه ۳ قرار داشتند که فعالیت‌های شان تعطیل بود و سالن‌ها و گروه‌های تئاتری در بلاتکلیفی کامل به سر بردند زیرا نمی‌دانستند که چه زمانی و چگونه امکان فعالیت برای شان فراهم خواهد شد. تعطیلی ۳ ماهه ابتدای سال ۹۹ تا پایان خرداد ادامه داشت و در این شرایط تولیدات تئاتری به صفر رسید.

به دلیل شرایط اقتصادی و بالا رفتن هزینه‌های تولید و در عین حال نگرانی از ابتلا به ویروس کرونا، اجازه تمرین و تولید اثر نمایشی را به گروه‌های تئاتری نمی‌داد ضمن اینکه اگر با نادیده گرفتن مشکلات موجود اثری هم تولید می‌شد، مکانی برای ارائه نداشت.

در وضعیت پیش آمده برای کل جامعه و مشاغل ایران، مسئولان و مقامات دولتی در سخنرانی‌های خود درباره حمایت از مشاغل مختلف به جز تئاتر صحبت کردند و این امر بیانگر این واقعیت بود که در نگاه هیچکدام از مدیران و مسئولان تصمیم گیرنده، از رئیس جمهور دولت دوازدهم گرفته تا وزرا و مدیران زیرمجموعه آنها، تئاتر دارای جایگاهی نبود. نبود حمایت لازم از هنرمندان تئاتر معیشت این گروه هنری را به خطر انداخت و شرایط سختی را برای شان رقم زد.

بعد از گذشت ۳ ماه صحبت درباره از سرگیری فعالیت‌های تئاتری از ابتدای تابستان ۹۹ مطرح شد ولی ارائه دستورالعمل فعالیت‌های تئاتری از سوی ستاد ملی مقابله با کرونا که بدون استفاده از نگاه متخصصان حوزه تئاتر شکل گرفته بود با واکنش‌های متعددی از سوی مدیران و هنرمندان تئاتری مواجه شد.

سرانجام و با فراز و فرودهای متعددی فعالیت‌های تئاتری به شکلی محدود آغاز شد و تابستان سال ۹۹ تئاتر ایران گام‌های بی رمق خود را به امید استمرار این حرکت برداشت. این روند محدود تا نیمه اول پاییز سال ۹۹ ادامه داشت که بار دیگر به دلیل بالا گرفتن آمار شیوع به ویروس کرونا، بار دیگر فعالیت‌های تئاتری نیز تعطیل شد اما سرانجام و با فراز و فرودهای متعددی فعالیت‌های تئاتری به شکلی محدود آغاز شد و تابستان سال ۹۹ تئاتر ایران گام‌های بی رمق خود را به امید استمرار این حرکت برداشت. این روند محدود تا نیمه اول پاییز سال ۹۹ ادامه داشت که بار دیگر به دلیل بالا گرفتن آمار شیوع به ویروس کرونا، بار دیگر فعالیت‌های تئاتری نیز تعطیل شد.

این تعطیلی دوباره باعث شد تا گروه‌های تئاتری اطمینان لازم برای تمرین، تولید و اجرای اثر خود را نداشته باشند زیرا تضمینی برای استمرار اجراهای نمایشی و تعطیل نشدن آنها وجود نداشت.

در این شرایط بود که با واکنش هنرمندان تئاتر و همچنین پیگیری‌های متولیان تئاتر در وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بحث جابجایی تئاتر از گروه ۳ به گروه ۲ مشاغل ستاد ملی مقابله با کرونا مطرح شد که البته این امر تا پایان سال ۹۹ به سرانجام نرسید.

انتقادات هنرمندان تئاتر نسبت به تعطیل بودن فعالیت خود از زمانی شدت گرفت که مشاغل پرخطری همچون رستوران‌ها و فروشگاه‌های مختلف به ویژه در مراکز بزرگ خرید که مملو از جمعیت بود فعالیت می‌کردند و وسایط نقلیه عمومی از جمله اتوبوس‌های داخل شهری و مترو نیز شلوغ و پرجمعیت بودند.

با فرا رسیدن فصل زمستان ۹۹ زمزمه‌ها درباره از سرگیری فعالیت‌های تئاتری مطرح شد و برخی گروه‌های تئاتری تمرین‌های خود را شروع کردند و در نهایت از دی ماه این اتفاق رخ داد و اجراهای تئاتری از سر گرفته شد که البته باز هم اطمینان کافی درباره متوقف نشدن فعالیت‌ها وجود نداشت. در نهایت اجراهای تئاتری تا پایان سال ۹۹ ادامه داشت.

در کل فعالیت و اجرای تئاتر در سال ۹۹ نیمه تعطیل بود و این نیمه تعطیلی در شرایط اقتصادی حاکم بر جامعه، لطمه زیادی به تئاتر ایران زد و به نوعی سالی تعطیلی و رویدادی منفی را برای تئاتر رقم زد.

روایت دوم؛ شکل‌گیری کارگروه بررسی ضرر و زیان گروه‌های تئاتری

در شرایطی که تئاتر ایران تعطیل بود، شاید بتوان شکل‌گیری کارگروه بررسی و رسیدگی به ضرر و زیان گروه‌های تئاتری در شرایط کرونایی از سوی اداره کل هنرهای نمایشی را به نوعی یکی از رویدادهای تئاتر ایران در سال ۹۹ دانست. سرپرست این کارگروه اتابک نادری بود که وظیفه بررسی گروه‌ها و سالن‌های متضرر را بر عهده داشت.

این بررسی‌ها انجام شد ولی از آنجایی که وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی و در زیرمجموعه آن معاونت هنری و اداره کل هنرهای نمایشی بودجه‌ای در اختیار نداشتند که از گروه‌های متضرر حمایت کنند، بررسی‌ها فقط روی کاغذ انجام شد.

همچنین بحث ثبت‌نام در سامانه «کارا» برای دریافت وام توسط گروه‌ها و مکان‌های تئاتری که به عنوان تمهیدی حمایتی مطرح شد نیز کارایی لازم را نداشت و بسیاری از ثبت نام کنندگان حمایتی نصیب شان نشد.

اداره کل هنرهای نمایشی در چنین شرایطی و با از سرگیری اجراهای تئاتری وعده داد به دلیل اجرای آثار با ۵۰ درصد ظرفیت سالن، این اداره کل به میزان ۵۰ درصد استفاده نشده از ظرفیت از گروه‌ها حمایت خواهد کرد که این امر در شرایطی که بودجه‌ای مناسب در اختیار اداره کل قرار نداشت نیز با کاستی‌هایی همراه شد.

صندوق اعتباری هنر نیز طرح «هنر کارت» را برای حمایت از هنرمندان عرصه‌های مختلف از جمله تئاتر مدنظر قرار داد تا در مقاطعی حمایت‌های مالی از هنرمندان در شرایط سخت اقتصادی و کرونایی سال ۹۹ داشته باشد.

روایت سوم؛ تعطیلی تماشاخانه‌های خصوصی به دلیل مشکلات اقتصادی

از زمان شکل‌گیری و راه اندازی تماشاخانه‌های خصوصی تئاتر انتقادهای متعددی به وضعیت کیفی این تماشاخانه‌ها مطرح بود و اکثر این تماشاخانه‌ها با وجود نداشتن امکانات ویژه و قابل توجهی برای اجرای تئاتر و میزبانی از مخاطبان تئاتری، به بنگاه‌هایی اقتصادی تبدیل شده بودند که فقط از گروه‌ها هزینه‌های بالایی در ازای سالن دریافت می‌کردند.

شرایط کرونایی که باعث تعطیلی فعالیت‌های تئاتری شد، تماشاخانه‌های خصوصی را هم به تعطیلی کشاند و بسیاری از این مکان‌ها که استیجاری نیز بودند با مشکلاتی جدی مواجه شدند.

در میان تعداد بالای تماشاخانه‌های خصوصی تئاتر شاید به جرأت بتوان گفت که یکی از بهترین‌های این بخش تماشاخانه مستقل تهران بود که با مدیریت مصطفی کوشکی فعالیت می‌کرد. این تماشاخانه که دارای فضایی قابل قبول تر از مکان‌های دیگر بود به سالنی مورد توجه گروه‌های جوان و حرفه‌ای تئاتر تبدیل شده بود و از اجراهای موفق متعددی میزبانی کرده بود.

دستاورد سال کرونایی ۹۹ به تعطیلی کشانده شدن این تماشاخانه خصوصی بود و تئاتر مستقل تهران با اعلام مدیریت آن، به دلیل شرایط سخت اقتصادی و مشخص نبودن فعالیت کردن یا نکردن تئاتر، محکوم به تعطیلی کامل شد.

روایت چهارم؛ بزرگترین رویداد تئاتر ایران مجازی شد

جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر طی ۴ دهه گذشته تبدیل به بزرگترین رویداد تئاتری ایران شده است که هر سال در بهمن ماه و همزمان با ایام پیروزی انقلاب اسلامی برگزار می‌شود. در شرایط کرونایی تئاتر ایران در سال ۹۹ بسیاری معتقد بودند که نیازی به برگزاری این جشنواره نیست و جشنواره تئاتر فجر نیز می‌تواند به مانند بسیاری از جشنواره‌های تئاتری بزرگ دنیا که در شرایط کرونا برگزار نشدند، برگزار نشود و بودجه آن به حمایت از گروه‌های تئاتری متضرر اختصاص پیدا کند.

ولی بدنه مدیریت تئاتر معتقد بودند سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر باید برگزار شود زیرا برگزار نشدن آن نه تنها سودی برای تئاتر ایران ندارد بلکه مهر تأییدی بر تعطیلی کامل تئاتر خواهد بود. ضمن اینکه به گفته مدیریت تئاتر بودجه‌ای که در وزارت ارشاد برای برگزاری جشنواره تئاتر فجر اختصاص پیدا می‌کند در صورت برگزار نشدن جشنواره به بخش‌های دیگر اختصاص پیدا نخواهد کرد.

در این شرایط حسین مسافرآستانه با پذیرش دبیری سی و نهمین جشنواره بین‌المللی تئاتر فجر فعالیت دبیرخانه جشنواره را کلید زد. در شرایط کرونایی موجود بخش بین‌المللی جشنواره حذف و بر برگزاری جشنواره به صورت داخلی تمرکز شد.

گمان می‌شد که با وجود تعطیلی‌های کرونایی تئاتر، سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر صحنه‌ای خالی و کم فروغ از اجراهای تئاتری باشد که البته این اتفاق نیفتاد و با نادیده گرفتن سطح کیفی اکثر آثار در بخش‌های صحنه‌ای و خیابانی جشنواره سی و نهم، تعداد آثار متقاضی حضور در جشنواره بالا بود با وجود اینکه طبق تصمیم ستاد ملی مقابله با کرونا، فعالیت‌ها و اجراهای تئاتری در پاییز ۹۹ تعطیل بود، دبیر و دبیرخانه جشنواره سی و نهم تصمیم به برگزاری جشنواره به صورت مجازی گرفتند. این تصمیم در شرایطی گرفته شد که پیش از آن هفدهمین جشنواره تئاتر مقاومت با دبیری حمید نیلی به صورت مجازی برگزار شد و تجربه‌ای نسبتاً موفق در شرایط کرونایی بود.

از سوی دیگر گمان می‌شد که با وجود تعطیلی‌های کرونایی تئاتر، سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر صحنه‌ای خالی و کم فروغ از اجراهای تئاتری باشد که البته این اتفاق نیفتاد و با نادیده گرفتن سطح کیفی اکثر آثار در بخش‌های صحنه‌ای و خیابانی جشنواره سی و نهم، تعداد آثار متقاضی حضور در جشنواره بالا بود.

در زمستان ۹۹ و با از سرگیری فعالیت‌های تئاتری، دبیرخانه سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر تصمیم به برگزاری همزمان جشنواره به صورت مجازی و حضوری گرفت و مقرر شد سالن‌های تئاتری با ۵۰ درصد ظرفیت خود میزبان منتقدان، اصحاب رسانه و ظرفیت محدودی از مخاطبان و علاقه مندان به تئاتر باشند.

سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر از ۱۱ تا ۲۰ بهمن ۹۹ برگزار شد و با وجود شرایط کرونایی توانست چراغ تئاتر ایران را در فصل پایانی سال روشن نگه دارد.

اما به طور حتم بهترین و مهمترین دستاورد سی و نهمین جشنواره تئاتر فجر این بود که نشان داد تئاتر و اجرای تئاتر از بسیاری مشاغل دیگر در شرایط کرونایی کم خطرتر است و اجرای آثار نمایشی با رعایت پروتکل‌های بهداشتی برای گروه‌های تئاتری و مخاطبان اجراهای نمایشی مشکلی ایجاد نمی‌کند و تئاتر می‌تواند از اعمال محدودیت‌ها و تعطیلی‌های متعدد و مستمر از سوی ستاد ملی مقابله با کرونا خارج و حتی در گروه بندی مشاغل این ستاد نیز از گروه ۳ به گروه ۲ منتقل شود.

روایت پنجم؛ حریمی که سال‌هاست از بنای ملی تئاتر دریغ شده است

در شرایط کرونایی تئاتر که همه فعالیت‌های هنرهای نمایشی در سال ۹۹ تحت تأثیر شیوع ویروس کرونا بود و در اکثر مواقع با تعطیلی همراه شد، در فصل پایانی سال موضوعی که از سال‌ها قبل بارها و بارها به آن اشاره شده بود، بار دیگر و این بار خیلی جدی تر از قبل مطرح شد.

مجموعه تئاتر شهر به عنوان بنایی که ثبت در میراث فرهنگی کشور است، طی بیش از ۲ دهه و با برداشته شدن حریم آن در دوران حضور غلامحسین کرباسچی به عنوان شهردار تهران، روز به روز شرایط سخت و ناگواری را تجربه می‌کند.

فضای پیرامون این مجموعه تئاتری به محلی برای جولان خلافکاران، معتادان و بزهکاران تبدیل شده است و مدیریت شهری، مدیران و مسئولان تصمیم گیرنده در بدنه دولت و همچنین نهادهای دیگر طی سال‌های گذشته آنگونه که باید به وضعیت پیرامون و حریم مجموعه توجه نکرده‌اند.

البته پیش‌تر نیز چندین بار بحث شکل‌گیری حریم مشخص مجموعه تئاتر شهر مطرح و تا مرحله اجرا پیش رفته بود اما به دلایل نامعلوم این اتفاق رخ نداد. این بار و در زمستان ۹۹ بحث شکل‌گیری حریم و محافظت از این مجموعه مهم تئاتری و فرهنگی مطرح و وزارت میراث فرهنگی و مجموعه شهرداری تهران با وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در تحقق این امر که خواسته اکثریت خانواده تئاتر و هنرمندان با سابقه این عرصه است، همراه شدند.

در این بین برخی مخالفت‌هایی از سوی برخی افراد چه در بدنه مدیریت و چه در بدنه فعالان حوزه‌های دیگر مبنی بر اینکه نباید برای تئاتر شهر حصاری ساخته شود که این بنا را از شهر و مردم جدا کند مطرح شد. این گروه بدون داشتن اطلاعات لازم و کافی درباره اینکه این بنا پیش تر حریم داشته و مجموعه تئاتر شهر و حریم آن مجزا از پارک دانشجو است و از همه مهمتر به عنوان بنایی که ثبت شده در میراث ملی است و نیازمند نگهداری و حریمی مشخص است، انتقادات خود را مطرح کردند.

از سوی دیگر خانواده تئاتر خواستار شکل‌گیری حریم مجموعه تئاتر شهر و حفاظت از آن در مقابل آسیب‌هایی است که به این مجموعه و محیط آن وارد شده‌اند. نیاز به شکل‌گیری حریمی مشخص و فضایی فرهنگی در پیرامون مجموعه تئاتر شهر باعث می‌شود که مخاطبان و علاقه مندان به هنر در فضایی در خور شأن یک بنای فرهنگی و هنری حضور پیدا کنند و شرایطی امن برای مراجعه کنندگان به مجموعه فراهم شود.

شاید به جرأت بتوان گفت که یکی از مثبت‌ترین رویدادهای تئاتر ایران در سال کرونا زده ۹۹ جدی شدن بحث ایجاد حریم مجموعه تئاتر شهر باشد که خواسته هنرمندان تئاتر و تمامی افراد دغدغه مند نسبت به فرهنگ و هنر و داشته‌های ملی و فرهنگی هستند./مهر