سیمای مهاجرت در سه دهه سینمای ایران

بسته به جغرافیا محل و تنوع فرهنگی، درخواست‌های مهاجرت با یکدیگر متفاوت است. جنبه‌های اقتصادی یکی از پررنگ‌ترین دلایل مهاجرت مردم کشور ما است. یعنی بیشترین تقاضا از کشور ما به دیگر کشورها به علت شرایط اقتصادی است. خود اقتصاد، معانی مختلفی دارد. ممکن است فردی به خاطر کسب درآمد بالا قصد مهاجرت داشته باشد. بعضی دیگر از افراد نیز به دنبال رفاه بیشتر هستند، یعنی با مقدار سرمایه خود می‌توانند در کشور دیگر رفاهی متوسط رو به بالا را برای خود فراهم کنند. بعضی دیگر از افراد که معمولا شامل دانش آموزان یا دانشجویان هستند، خواهان سیستم آموزشی، بهداشتی و به دنبال محیطی با آرامش بیشتر هستند. دسته دیگری که قصد مهاجرت دارند، به دلیل شرایط آب و هوای مطلوب است. همچنین داشتن محیطی کم تنش یکی از مهم‌ترین خواسته مهاجران ایرانی است. از سویی دیگر تبلیغات، اینترنت، اخبار و فضای مجازی به سوق دادن افراد جهت مهاجرت دخیل هستند. یکی از عوامل مهم مهاجرت را می‌توان تبلیغاتی دانست که در فیلم‌ها، سایت‌ها و اخبار درباره کیفیت زندگی در کشورهای دیگر به نمایش گذاشته می‌شود.

هر کدام از این نکات به تنهایی می‌توانند موضوعی برای یک فیلم باشند و در طی این سال‌ها نیز فیلمسازان با نگاه‌ها و سبک‌های گوناگون از نسل‌های مختلف، بارها معضلات و آسیب‌های اجتماعی را دستمایه درام سینمایی خود قرار داده‌اند و آثار پرمخاطب و مهمی را خلق کرده‌اند. در این زمینه باید توجه داشت پرداختن به سایه‌روشن‌های اجتماعی ضمن آن که می‌تواند یک حرکت همراه با تعهد و نگاه تیزبین هنرمندانه قلمداد شود، برای رعایت ساختار درام سینمایی یک لازمه است و از سویی، می‌تواند از بعد هشداردهندگی مورد توجه قرار بگیرد. به عبارتی دیگر، آنچه سینما و سینماگر از هر آسیب و برش تلخ اجتماعی در قاب تصویر روایت می‌کند، قابل تعمیم به کل جامعه نیست اما قطعا می‌تواند هشداری برای بخش پالایش شده جامعه باشد.

اتفاقی که در سال‌های اخیر بسیار شدت یافته است و تقریبا از هر ده ایرانی یک نفر در تلاش برای مهاجرت است، از آنجایی که سینما همواره کارخانه رویاسازی است بسیاری بر این اساس فکر می‌کنند با مهاجرت می‌توانند مشکلات خود را حل کنند در حالی که خود مهاجرت اتفاقا می‌تواند موضوعی برای ساختن یک فیلم باشد چرا که فرهنگ مهاجرت بسیار اهمیت بیشتری دارد. این که فرد مهاجر باید بتواند خود را با فرهنگ کشوری دیگر مطابقت دهد از جمله مسائل و مشکلاتی است که اغلب مهاجران درچند سال اول با آن درگیر هستند و گاهی منجر به از دست دادن همه زندگیشان می‌شود.

از سوی دیگر تب مهاجرت باعث شده است تا بسیاری از از افراد به دلایل مختلف از جمله ناتوانی در پرداخت هزینه‌ها و یا دریافت ویزا دست به مهاجرت‌های غیرقانونی بزنند که خالی از خطر نیست. نمایش مسائل و مشکلات جامعه و آسیب شناسی آن به نوعی وظیفه سینماگرانی است که در حوزه اجتماع فعالیت دارند، در حالی که در عمده آثار سینمایی، مهاجرت به عنوان یک راه‌حل اولیه، اما ناکارآمد مطرح شده است. عمده مهاجرت‌ها در سینمای ایران- که برخاسته از واقعیت است- به خیر و خوشی تمام نمی‌شود. در واقع برخلاف خیال و رویای این سو، هیچ آرمانشهری در آن سو به چشم نمی‌آید. از همین جهت است که سینمای ایران برای مهاجرت یک تلخی بی‌پایان متصور است و شخصیت‌های اصلی داستان که در پی مهاجرت بودند به آرمانشهر فرنگ خود نرسیدند.

 

«ارتفاع پست» یکی از فیلم‌های شاخص در زمینه مهاجرت در حوالی دهه ۷۰ است. این فیلم به نویسندگی اصغر فرهادی و کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا روایت فردی به نام جاسم است که به شوق مهاجرت و رویای کار و زندگی مرفه، تمام خانواده و اقوام خود را سوار هواپیمایی می‌کند که قصد ربایش آن و سفر به کشوری در حاشیه خلیج فارس را دارد. حمید فرخ نژاد، لیلا حاتمی،گوهرخیراندیش، رضا شفیعی جم از جمله بازیگرانی هستند که در این فیلم به ایفای نقش پرداخته‌اند.

«آدم‌برفی» اولین اثر سینمایی داوود میرباقری روایت زندگی فردی به نام «عباس خاکپور» با بازی اکبر عبدی است که همه آینده خود را در آمریکا می‌بیند و تمام تلاش خود را می‌کند تا به آنجا برسد؛ حتی اینکه بخواهد خود را تبدیل به زنی کند که به‌واسطه ازدواج با مردی از ترکیه به آمریکا برسد. داریوش ارجمند، اکبر عبدی، پرویز پرستویی و فاطمه معتمدآریا بازیگران این فیلم هستند.

«بوتیک» حمید‌الله نیز دیگر اثر مرتبط با مهاجرت در ابتدای دهه ۸۰ است. در این فیلم گلشیفته در نقش اتی (احترام) سهم خود را از خانه اجاره‌ای که با دوستانش اجاره کرده نپرداخته و صاحبخانه قصد دارد آن‌ها را بیرون کند. محمدرضا گلزار در نقش «جهانگیر» نیز جوانی که در بوتیک کار می‌کند مبلغ مورد نیاز اتی را فراهم می‌کند، اما اتی با آن مبلغ تصمیم می‌گیرد به خارج برود. سعی اتی برای تهیه کسری پولی که برای خارج رفتن نیاز دارد او را در موقعیت خطیری قرار می‌دهد.

«زرد» مصطفی تقی‌زاده فیلمی ساخت درباره چند تن از جوان‌های مخترع و نخبه  که برای ادامه تحصیلات و کار خود قصد سفر به ایتالیا را دارند اما سلسله مشکلاتی آن‌ها را در مقابل یکدیگر قرار می‌دهد و نیمی از آن‌ها نمی‌توانند به ایتالیا برسند. بهرام رادان، ساره بیات، مهرداد صدیقیان،بهاره کیان افشار و شهرام حقیقت دوست در این فیلم به ایفای نقش پرداخته‌اند.

«جدایی نادر از سیمین» به کارگردانی اصغر فرهادی که در بیست و نهمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد، از جمله آثاری است که به موضوع مهاجرت پرداخته است. پیمان معادی، لیلا حاتمی و ساره بیات از جمله بازیگران این اثر سینمایی هستند. فیلم روایت زندگی متشتت نادر و سیمین است که در خلال آن سیمین می‌خواهد مهاجرت کند، اما همسرش نادر نمی‌خواهد از ایران خارج شود. پدر نادر مریض است و او نمی‌خواهد پدرش را رها کند. ترمه دختر نادر و سیمین باید در یک انتخاب سخت ماندن پیش پدر یا رفتن با مادر را انتخاب کند. «جدایی نادر از سیمین»، به دل طبقه متوسط جامعه نفوذ می‌کند و دغدغه‌های مهاجرت را از نگاه آنان را روایت می‌کند. این فیلم نشان می‌دهد که برای هجرت کردن چگونه باید از وابستگی‌هایت دل بکنی و تنها با یک چمدان راهی شوی و با روایتی درخور چگونگی درگیر شدن هر یک از اعضای خانواده را بعد از اخذ  تصمیم «مهاجرت» نشان می‌دهد.

«کلمبوس» یکی از چند فیلمی است که در ژانر کمدی، مهاجرت به آمریکا را مورد توجه قرار می‌دهد.فیلم هاتف علیمردانی روایت یک خانواده متمول است که قصد مهاجرت به آمریکا را دارند. پسر این خانواده دنبال اجرای دسیسه است تا سرمایه را به تنهایی از آن خود کند، اما این مهاجرت آینده خوشی برای خانواده ندارد.

«چند متر مکعب عشق» اولین اثر سینمایی جمشید محمودی است که نوید محمودی تهیه‌کنندگی آن را برعهده داشت دو برادر که خود مهاجر هستند؛ ساعد سهیلی، حسیبا ابراهیمی، نادر فلاح و علیرضا استادی فهرست بازیگران این اثر سینمایی هستند. این فیلم با موضوع مهاجرت مردم افغان به ایران، داستانی عاشقانه در قالب مهاجرت را به تصویر کشیده که ایده اصلی آن از روایتی واقعی درباره زن و مردی افغان گرفته شده است و روایتی خطی از عشق دختری افغان و پسری ایرانی را بازگو می‌کند که در شرایطی بغرنج با توجه به تمام محدودیت‌ها و سختی‌های زندگی کارگری به سر می‌برند. «چند متر مکعب عشق» داستان زندگی تلخ مهاجران غیرقانونی و مشکلاتشان را ترسیم می‌کند. عبدالسلام، پدر مرونا از مهاجران افغان است که در ایران در یک کارگاه به کارگری مشغول است و در مقابل، صابر پسری جوان است که در همین کارگاه و با حمایت صاحب آن بزرگ شده و کار می‌کند. در نهایت داستان این عشق، آن طور که باید پیش نمی‌رود و طی ماجراهایی عبدالسلام که تصمیم به ترک ایران گرفته است، حاضر به ماندن و ازدواج دخترش مرونا با صابر نمی‌شود و سرنوشتی برای آنها رقم می‌خورد که هیچ‌کس از آن خبر ندارد.

«ملبورن» ساخته نیما جاویدی که مهاجرت سنگ‌بنای اصلی آن‌را تشکیل می‌دهد. زوج جوانی آخرین ساعت‌های حضور خودشان در کشور را پشت‌سر می‌گذارند و تا ساعاتی دیگر باید ایران را به‌مقصد ملبورن ترک کنند. یکی گمان می‌کند برگشتی در کار نخواهد بود و دیگری البته مصمم، به مامور سرشماری می‌گوید باز خواهند گشت. یکی از جدی‌ترین فیلم‌های سال‌های اخیر درباره تلاقی مهاجرت و اخلاق انسانی که بازیگرانی چون پیمان معادی، نگار جواهریان، مانی حقیقی و…، در آن ایفای نقش کرده‌اند.

«بغض»، اولین ساخته بلند سینمایی رضا درمیشیان است و باران کوثری، بابک حمیدیان و مهران احمدی بازیگران این اثر هستند که داستانی تلخ  از مهاجرت است و زندگی حامد و ژاله در استانبول را برای ما روایت می‌کند. حامد که یک گرافیتی‌کار ایرانی است و به ترکیه مهاجرت کرده، در استانبول با ژاله آشنا می‌شود. رابطه عاشقانه‌ای که میان آنها شکل می‌گیرد و مشکلات آنها برای خروج از ترکیه، و سرقتی که در ساعات پایانی زندگی در استانبول درگیر آن می‌شوند، موضوعات اصلی فیلم هستند.

«طلا» فیلمی به کارگردانی پرویز شهبازی است و هومن سیدی، نگار جواهریان، طناز طباطبایی و مهرداد صدیقیان در آن ایفای نقش می‌کنند. منصور و دوستانش، تصمیم دارند یک رستوران تاسیس کنند اما با مشکلات مالی رو به رو هستند. اما روند داستان جایی تغییر می‌کند که با طلا آشنا می‌شویم؛ برادرزاده منصور، طلا، که پدر و مادرش با مشکلات جدی دست و پنجه نرم می‌کنند و متارکه کرده‌اند و بیماری‌اش که روز به روز وخیم‌تر می‌شود، زندگی همه افراد داستان را تحت تاثیر قرار می‌دهد. منصور تصمیم می‌گیرد به هر قیمتی شده طلا را برای درمان به خارج از کشور ببرد، و به دنبال راهی برای تامین مخارج طلاست. طلا از معدود ساخته‌های ایران در رده فیلم‌های درباره مهاجرت است که مشکلات مهاجرت غیرقانونی به اروپا از راه زمینی را نشان می‌دهد.

«لاتاری» همانطور که از نامش مشخص است. درباره شرکت کردن در لاتاری و رویای رسیدن به آمریکا است. این فیلم به کارگردانی محمد حسین  مهدویان و تهیه‌کنندگی سید محمود رضوی داستان دو جوان است که قصد ازدواج با یکدیگر را دارند، اما خانواده‌هایشان چندان موافق نیستند. آن‌ها صبر پیشه کرده‌اند تا به مرور زمان رضایت خانواده‌هایشان را جلب کنند و در عین حال برای رسیدن به رویای مشترکشان که برنده شدن در «لاتاری» آمریکا است، تلاش می‌کنند و در این بین «نوشین» با بازی زیبا کرمعلی درگیر باندهای قاچاق جنسی می‌شود. ساعد سهیلی، زیبا کرمعلی، هادی حجازی‌فر، حمید فرخ‌نژاد، جواد عزتی و نادر سلیمانی فهرست بازیگران این اثر سینمایی را تشکیل می‌دهند.

«کارکثیف» به کارگردانی، نویسندگی و تهیه‌کنندگی خسرو معصومی در سی‌و‌ششمین دوره از جشنواره فیلم فجر اکران شد. داستان فیلم کار کثیف پیرامون شخصیت فرهاد می‌گذرد که تصمیم می‌گیرد برای مهاجرت به ترکیه سفر کند، اما به دلیل گرفتاری‌هایی که برایش اتفاق می‌افتند، نه‌تنها مهاجرت، بلکه بازگشتش به ایران نیز در هاله‌ای از ابهام قرار می‌گیرد. پدرام شریفی، الهام نامی، شاهرخ فروتنیان و لوون هفتوان در این اثر ایفای نقش کرده‌اند.

«برلین منفی ٧» ساخته رامتین لوافی  ماجرای مهاجرت تعدادی از اهالی خاورمیانه به آلمان است. فیلم مثل اسمش فضای به‌شدت سردی دارد و حال‌وهوای اولین ثانیه‌‌های پس از مرگ در سرما را القا می‌کند. مهاجران این فیلم دچار همان رنجی می‌شوند که بارها در اخبار مربوط به مهاجران خاورمیانه‌ای به اروپا دیده و شنیده شده است. در ابتدای ورود یکی از خانواده‌ها به آلمان دختر خانواده از داشتن حجاب در این محیط خجالت می‌کشد و حرکتی انجام می‌دهد که نشان‌دهنده دامنه‌دارتر بودن معضلات چنین افرادی درصورت پذیرفته شدن توسط یک کشور اروپایی است. مصطفی زمانی، تام پیشاپس، دالیا هیپیش و مسعود رایگان بازیگران این فیلم هستند.

«مطرب» مصطفی کیایی نیز یکی دیگر از آثاری است که به معضل مهاجرت می‌پردازد. داستان این فیلم دربارهٔ یک خواننده کاباره‌ای به نام ابراهیم خوش لحن (خوش سینه) است که پیش از اوج گرفتن با وقوع انقلاب ۱۳۵۷ همچون این طیف خواننده‌ها از صحنه کنار می‌رود، اما چون به اندازه کافی از شهرت و اقبال نیز برخوردار نبوده، نمی‌تواند خواننده لس آنجلسی شود و در نهایت به خواننده مراسم تبدیل می‌شود. در این فیلم مهاجرت از ابعاد مختلفی مورد توجه قرار می‌گیرد: دختری که سودای مهاجرت در سر دارد اما پدرش با او مخالف است و حالا دختر می‌خواهد با هر ترفندی که شده پدر را با خود همراه کند. پسر جوانی که به امید اینکه خواننده بزرگی شود مهاجرت کرده، اما نتوانسته موفق شود و شکست خورده است. و پدری که با وجودیکه می‌توانسته مهاجرت کند تا خواننده بزرگی شود، ترجیح داده در وطنش بماند. پرویز پرستویی، الناز شاکردوست،مهران احمدی از جمله بازیگران این فیلم سینمایی هستند که در ژانر کمدی تولید شده است./هنر آنلاین