پدر خیمه شب‌ بازی معاصر ایران کیست؟

به گزارش پایگاه خبری سینما خراسان به نقل از ستاد خبری نوزدهمین جشنواره نمایش‌های آیینی و سنتی، نمایش‌های عروسکی ازقدیمی ترین انواع نمایش در سراسر جهان و به ویژه شرق که کهن‌ترین شیوه‌های نمایشی عروسکی در آن یافت شده‌اند، به شمار می‌آید. در ایران نیز نمایش عروسکی قدمتی دیرینه دارد تا جایی که نظامی گنجوی نیز در یکی از اشعار خود به این نکته اشاره کرده که در دوران بهرام گور ساسانی شش هزاراستاد سرگرمی ساز که بخشی از آنها نیز در لعبت‌بازی مهارت داشته‌اند از هندوستان به ایران آورده می‌شوند تا به سرگرم کردن خلق بپردازند.

در دوران پس از اسلام نیز به ویژه از قرن چهارم هجری دیوان شعرای نامداری چون خیام، فردوسی و اسدی طوسی پر است از اشارتی به انواع نمایش‌های عروسکی اما محکم‌ترین سندی که در این رابطه وجود دارد اشاره ملاحسین واعظ کاشف سبزواری در «فتوت‌نامه سلطانی» است که لعبت‌بازان را در نسخ اهل بازی از اصحاب اهل معرکه ذکر می کند و در مورد انواع نمایش عروسکی روزگار خود که در شب و روز اجرا می‌شده‌ و اصطلاحاً «خیمه» و «پیشبند» نامیده می‌شدند مطالبی هر چند کوتاه را می‌نویسد و یک مجلس را نیز به طور مختصر معرفی می‌کند.

فعالیت گروه های عروسک باز پس از دوران صفویه رونق می‌گیرد و انواع نمایش‌های عروسکی در نقاط مختلف ایران رواج می‌یابند. این نمایش‌ها نیز دوران اوج خود را در دوران حکومت قاجار تجربه کردند چنان که روایت کرده‌اند که در این دوران شخصی به نام کاکا محمد شیرازی با ورود تعدادی عروسک که با خود از چین آورده بود این هنر را دچار تحول کرد و پس از آن در دوره پهلوی به دلیل ورود سرگرمی‌های جدید کم‌کم از دور خارج شدند. هر چند که هنوز تا پایان حکومت پهلوی در بنگاه‌های شادمانی و برخی از قهوه‌خانه‌های جنوب شهر تهران و بعضی از شهرهای بزرگ هنوز گروه‌های کوچکی وجود داشتند که نمایش‌های عروسکی سنتی را اجرا می‌کردند اما به مرور با فوت این اساتید، صحنه از وجود پیشکسوتان نمایش‌های عروسکی سنتی خالی شد و اکنون در کنار معدود اساتید باقی‌مانده، تنها برخی از فارغ‌التحصیلان تئاتر که امکان بهره بردن از محضر آخرین بازماندگان این هنر را داشته‌اند در جشنواره‌ها و مدارس به اجرای یکی از شیوه‌های رایج در این نمایش‌ها یعنی خیمه‌شب‌بازی نخی مشغولند.

نمایش های عروسکی را با دو عنوان «سایه بازی» و «خیمه شب بازی» از هم جدا می کنیم اما در قدیم این دو نمایش به دلیل شباهت های ظاهری مجموعه واحدی بودند.

امروز دیگر کسی نیست که بتواند «سایه‌بازی» سنتی را اجرا کند و از میان نمایش‌های عروسکی دستکشی تنها «جی‌جی‌وی‌جی» شیراز که ردپای نمایش «پهلوان کچل» را در آن می‌توان دید توسط مطربان اجرا می‌شود و نمایش عروسکی نخی که گفته می‌شود در آن داستان‌های فراوانی اجرا می‌شده است اکنون تنها منحصر به اجرای داستان «بارگاه سلیم‌خان» است.

در «سایه بازی» داستان با حرکات چند عروسک که در برابر یک منبع نور سایه شان بر پرده می افتاد، نشان داده می شدند اما در «خیمه شب بازی» تماشاگر مستقیما عروسک های متحرک با بعد و رنگ را برصحنه می دید.

از اساتید بنام نمایش‌های عروسکی که نام آنها در سفرنامه‌های مستشرقین در دوره قاجار و همچنین گزارش‌های موجود در دوران متأخر آمده است می‌توان به کاکا محمد شیرازی، لوطی عظیم، لوطی رمضان، احمد خمسه‌ای، علی‌اصغر و علی‌اکبر احمدی (احمدعلی) اشاره کرد.

در نوزدهمین دوره از برگزاری جشنواره نمایش های آیینی و سنتی هر بخش از جشنواره به یاد یکی از پیشکسوتان نمایش‌های آیینی و سنتی نامگذاری شده بود و بر همین اساس نیز بخش «نمایش های عروسکی سنتی» با عنوان یادواره استاد کاکا محمد شیرازی برگزار شد؛ هنرمندی که به عنوان پدر خیمه‌شب بازی معاصر شناخته می شود.

کمال محمد شیرازی معروف به کاکا محمد یا کاکا ممد شیرازی استاد همه خیمه شب بازان ایرانی در ۲۰۰ سال اخیر استکمال محمد شیرازی معروف به کاکا محمد یا کاکا ممد شیرازی استاد همه خیمه شب بازان ایرانی در ۲۰۰ سال اخیر است. وی بسیاری از اساتید خیمه شب بازی از جمله پسران و نوه های خودش و همینطور برخی از استادان برجسته دیگر از جمله احمد شیخ احمد خمسه ای را آموزش داده و تربیت کرده است.

پوپک عظیم پور مدرس و پژوهشگر تئاتر در کتاب «فرهنگ عروسک ها و نمایش های عروسکی آیینی و سنتی ایران» به شرح مختصری از زندگی کاکا محمد شیرازی می پردازد. در این کتاب نیز گفتگویی با علی اصغر احمدعلی معروف به اصغر احمدی درباره کاکا محمد شده است. وی فرزند حسین احمدی معروف به کاکا حسین از خیمه شب بازان قدیمی دوران پهلوی و نوه کاکا محمد شیرازی است که در واقع آخرین وارث سلسلسه خیمه شب بازان ایرانی به حساب می آید که این هنر را سینه به سینه از پدران خویش آموخته اند. البته متاسفانه این هنرمند دیگر در قید حیات نیست.

عظیم پور درباره کاکا محمد شیرازی بیان می کند: اصغر احمدی نوه کاکا محمد شیرازی در خاطراتش تعریف می کند که پدربزرگش در سن ۱۷ – ۱۸ سالگی به دلیل اختلافات خانوادگی ترک دیار می کند و بعد از ۲ سال خبر می رسد که کاکا ممد در چین است. پس از حدود ۱۰ سال که خبری از وی نبوده است این هنرمند با یک صندوق پر از عروسک و وسایل صحنه به ایران باز می گردد و مشخص می‌شود که وی در طول این سال‌ها فقط در چین ساکن نبوده است بلکه سفرهایی به روسیه و هند نیز داشته است و در آنجا با اساتیدی که هنر نمایش عروسکی را آموزش می دادند، آشنا شده و فنون خیمه شب بازی را فرا گرفته است.

وی ادامه می دهد: اصغر احمدی تعریف می کند که پدربزرگش خیمه شب بازی را در چین و هند و روسیه یاد گرفته است و سال ها نزد استادان این هنر شاگردی کرده و فنون این هنر را آموزش دیده است و زمانی که به درجه استادی می رسد و با این شیوه نمایشی به شکلی اصیل آشنا می شود، تعدادی عروسک جمع آوری و خریداری می کند و به ایران می آورد. این عروسک ها، عروسک هایی نخی بودند که در خیمه به نمایش در می آمدند. پس از آن، علاوه بر صندوقی که کاکا محمد با خود به ایران آورده بوده صندوق ها و همچنین عروسک های دیگری نیزساخته می شود و خیمه شب بازی رونق بیشتری می گیرد.

عظیم پور در کتاب «فرهنگ عروسک ها و نمایش های عروسکی آیینی و سنتی ایران» آورده است: «بخشی از ارمغان سفر کاکا محمد همان شد که ما امروز ابزار نمایش سنتی خیمه شب بازی ایران می‌نامیم. تعدادی از عروسک‌ها که از شخصیت های اصلی نمایش ها هستند روسی‌اند که از نظر تیپ‌شناسی با فرهنگ بومی و جغرافیایی ما همخوانی ندارند، از همین رو بعدها به ضرورت، عروسک‌های دیگری نیز اضافه شد و یا لباس‌های عروسک‌هایی که فرسوده شده بودند در اینجا تعویض یا ترمیم شدند اما آنچه ثابت مانده است متن های نمایشی است که از دیرباز تا کنون در ادبیات شفاهی و سنتی ما موجود بوده است. زنده یاد اصغر احمدی که ادامه دهنده راه پدربزرگش بود بسیاری از عروسک های زیبای مجموعه کاکامحمد را به ارث برده و دارای یکی از اصیل ترین و زیباترین صندوق های خیمه شب بازی بود. پس از فوت وی، میراث فرهنگی تبریز یکی از صندوق های او را جهت برپایی موزه نمایش عروسکی خریداری کرد.»

عظیم پور در ادامه صحبت هایش یادآورمی شود: البته قبل از کاکا محمد، خیمه شب بازی در ایران رواج داشته و سفرنامه نویسان خارجی به حضور خیمه شب بازی در دوران صفویه در ایران اشاره کرده اند اما کاکا محمد شیرازی از جمله افرادی بوده که در دوران قاجار نام و نشان پیدا می کند و نامش در تاریخ ماندگار می شود. می توان گفت که شیوه کاکا محمد شیرازی شیوه خیمه شب بازی قاجاری بوده است. وی بعدها صاحب فرزندانی می شود و به همه آنها نیز فوت و فن خیمه شب بازی را می آموزد. شُکرعلی، حسن معروف به لوطی حسن، حسین معروف به کاکا حسین، حاجی معروف به حاجی دلشاد یا حاجی قلیچ و محمد معروف به ممد نازدار۵ فرزند کاکاممد هستند که همگی نزد خودش آموزش دیدند و درقهوه خانه ها و مناسبت های مختلف از آنها برای اجرای خیمه شب بازی دعوت می شد. در میان پسران وی نیز پسران کاکاحسین ادامه دهنده راه پدر و پدربزرگشان هستند که زنده یاد اصغر احمدی و زنده یاد اکبر احمدی وامدار هنر خیمه شب بازی پدربزرگشان بودند.

این پژوهشگر تئاتر در پایان متذکر می‌شود: من به شخصه از آقای فتحعلی بیگی دبیر جشنواره آیینی سنتی تشکر می کنم که با همراهی هیات مشاورشان درایت زیادی در نامگذاری بخش های مختلف جشنواره داشته اند و باعث شدند نام هنرمندانی که این روزها دیگر کمتر به آنها توجه می شود و دیگر کسی یادی از آنها نمی کند، زنده بماند. نام گذاری بخش «نمایش های عروسکی سنتی» جشنواره با نام و یاد نیای همیشه زنده هنر خیمه شب بازی که این هنر را سینه به سینه به فرزندانش آموزش داده، اقدامی در خور توجه است. فرزندان و نوه های این هنرمند «چکیده کار» هنر خیمه شب بازی هستند اما متاسفانه همه این اساتید از بین ما رفته اند و دیگر ارتباط ما با این حلقه قدیمی از هنرمندان خیمه شب بازی قطع شده است از همین رو پرداختن به این هنرمندان باعث زنده نگاه داشتن نام آنها خواهد شد چون هنرشان همچنان زنده است.

مطالب این گزارش برگرفته از مقاله محمدحسن ناصربخت، کتاب «نمایش در ایران» بهرام بیضایی و کتاب «فرهنگ عروسک ها و نمایش های عروسکی آیینی و سنتی ایران» نوشته پوپک عظیم پور است.