«جان مایه» خواندنی شد/ کمرنگی دامنه خلاقیت در موسیقی ایرانی!

محمد امین میراحمدی نویسنده و پژوهشگر موسیقی ایرانی در گفتگو با سینما خراسان از انتشار کتاب «جان مایه» مشتمل بر شرح آثار، احوال و شیوه علی اکبر شهنازی استاد موسیقی ایرانی خبر داد و بیان کرد: علی اکبر شهنازی ردیف دان، نوازنده تار، آهنگساز و مدرس موسیقی بود که بر پایه سنت، آثار ارزشمند و زیبایی در حوزه موسیقی جدی و هنری خلق کرد. بنابراین اثر «جان مایه» پژوهشی است که ضمن پرداختن به آثار، احوال و شیوه این استاد بزرگ به خلاقیت بر بستر سنت پرداخته است. در این اثر یک دوره دستگاه نوا آهنگسازی و اجرا شده که در آن سیستم مدال از ردیف آقا حسینقلی و شیوه نوازندگی از ردیف دوره عالی استاد شهنازی اقتباس شده است.

وی طی یادداشتی درباره دیگر موارد مطرح شده در این اثر پژوهشی توضیح داد: «خلاقیت و نوآوری در هنر، فرآیندی است که بعد از تقلید آغاز می‌شود؛ زمانی که هر فرد متناسب با خلاقیت و رهیافت‌های شخصی می‌تواند در ارتباط با اصول و فروعی که از پیش آموخته به نوآوری بپردازد.

در میل به دگربودگی محض به معنای حذف هر آنچه پیش از من بوده، منجر به ایجاد ضایعه در هنرهای سنتی و اصیل می‌شود؛ زیرا عناصر اصیل از گذر زمان عبور کرده و نشانی از تاریخ یک فرهنگ دارند؛ اگر هنرمند منافاتی بین حضور آنها و نوگرایی احساس کند باید در زمینه‌های گوناگون از آنها فاصله معناداری بگیرد، تا جایی که استفاده از عناصر اصلی کلیشه محسوب می‌شود. طبیعی است که موسیقی پاپ بر اساس رسالت خود می‌تواند آزادانه‌تر انتخاب کند و خیلی از موارد از سنت نیز فاصله بگیرد اما موسیقی کلاسیک، اصیل یا هنری در نتیجه چنین برخوردی صدمات زیادی می‌بیند که جبران آن غیرممکن است. در نتیجه، مسیر خلاقیت در این زمینه‌های هنری متفاوت بوده و محتاج آگاهی و عملکرد ظریف‌تری است. البته گرایشات سیاسی، فرهنگی و اجتماعی در جهت‌گیری خلاقیت‌های هنری تأثیر بسزایی دارند و هنرمند قدرت مقابله با تمام این جریانات را ندارد ولی موظف است که مسیر را آگاهانه انتخاب کند و نتایج آن را به خوبی تحلیل کند نه تحریف.

در تاریخ موسیقی ایرانی بزرگانی بودند که در بازه‌های زمانی گوناگون موسیقی اصیل را با آگاهی در قالب‌های نوین ریختند و بقای آن را در جامعه حفظ کردند، اساتیدی چون درویش خان، مرتضی نی داود، علی اکبر شهنازی و ابوالحسن صبا همگی با حفظ بخش‌هایی از عناصرِ اصیل البته به نسبت‌های گوناگون، دست به خلق و نوآوری زدند و هراسی از تکرار بخشی از سنت و اصالت نداشتند. البته هنر موسیقی دامنه وسیعی دارد و برای هر نگرشی فضا باز است اما اختلاط در مرزبندی گونه‌های موسیقی که ترکیبی از عناصر گوناگون هستند به نفع جریان موسیقی نبوده و باعث ایجاد سردرگمی مخاطبان خواهد شد.

دامنه خلاقیت در موسیقی ایرانی بسیار کمرنگ است و تشابه به قدری بالاست که گاهی امکان بازشناسی صاحبان آثار وجود ندارد، اما چنین وضعیتی جواز خلاقیتِ نقطه‌ای و دفعی نبوده زیرا خلاقیت احتیاج به روندی خردمحور دارد.

جان‌مایه کوششی است در جهت خلاقیت تدریجی بر بستر سنت. در این اثر سیستم مدال دستگاه نوا از ردیف آقا حسینقلی اقتباس شده و شیوه نوازندگی و ملودی پردازی، متأثر از ردیف دوره عالی استاد علی‌اکبر خان شهنازی است. مواردی چون آهنگسازی، فرم، شیوه‌های بسط و گسترش، مضراب گذاری، انگشت گذاری، سرعت، زمان‌بندی و لحن. البته این اثر قصد بازسازی شیوه نوازندگی استاد شهنازی را ندارد و منظور اصلی خلق بر بستر سنت بوده است. در این مجموعه بخش‌های آوازی فقط به شکل صوتی ارائه شده ولی بخش‌های ضربی در قالب صوت و نت نگاری آورده شده‌اند تا امکان نواختن آن‌ها توسط علاقه مندان فراهم شود.

در نهایت از استاد بزرگ، داریوش طلایی قدردانی می‌کنم؛ از ایشان بسیار آموختم و در تدوین این مجموعه که بخش عملی پایان‌نامه کارشناسی ارشد در دانشگاه تهران بود راهنمایی‌های بسیار فرمودند با آرزوی سلامتی و بهروزی برای این استاد گرانقدر و بزرگ.»