نوایی که در مرز «عقل» و «جنون» ماندگار شد/ ۱۸ سال پس از «شب دهم»

سینما خراسان-گروه هنر-علیرضا سعیدی: عرصه تولید آثار موسیقایی مرتبط با مضامین و رویدادهای مذهبی و اعتقادی همواره جزو پرطرفدارترین و در عین حال پرچالش‌ترین عرصه‌های فرهنگی هنری کشورمان بوده است که طی سال‌های متمادی دوشادوش سایر فعالیت‌های فرهنگی هنری مرتبط با این موضوع مورد توجه مخاطبان و هنرمندان قرار گرفته است.

تولیدات این حوزه اگر چه همواره در معرض اتهام‌های فراوان از جمله «سفارشی بودن» قرار داشته‌اند اما به دلیل حس و حال موجود در آن‌ها که برگرفته از باورها و اعتقادات نهفته در ضمیر بسیاری از مخاطبان بالقوه است، در اغلب موارد فعالیت در این حوزه را با استقبال هنرمندان مواجه کرده است.

همزمان با ایام سوگواری سیدالشهدا بر آن شدیم تا نگاهی اجمالی به تولیدات موسیقایی مختلف مرتبط با قیام عاشورا در کشورمان در قالب‌های گوناگونی چون آلبوم، موسیقی متن فیلم و سریال، اجرای زنده و مواردی از این دست داشته باشیم. در این چارچوب آنچه مورد توجه قرار گرفته و می‌گیرد، صرفاً مرور و یادآوری آثار برجسته حوزه موسیقی «عاشورایی» است که در سال‌های دور و یا نزدیک تولید و در بازار موسیقی عرضه شده‌اند. آثاری که طبیعتاً برخی از آن‌ها از درجه کیفی ممتاز برخوردار بوده‌اند و شاید برخی دیگر با انتقاداتی هم در موعد انتشار به لحاظ موسیقایی و محتوایی مواجه بوده‌اند اما همه در یک وجه اشتراک دارند و آن ماندگاری در حافظه جمعی دل‌بستگان اباعبدالله (ع) است.

در دومین قسمت از سلسله گزارش «روایت مهر از نواهای عاشورایی» که طی ایام محرم و صفر پیش روی مخاطبان قرار می‌گیرد، به معرفی موسیقی متن سریال «شب دهم» به کارگردانی حسن فتحی، موسیقی فردین خلعتبری، شعر افشین یداللهی و خوانندگی علیرضا قربانی به‌عنوان یکی از معتبرترین و پرطرفدارترین آثار موسیقایی مرتبط با سوگواری حضرت سیدالشهدا پرداخته‌ایم. اثری که چندی بعد از پخش این سریال پرطرفدار ویژه ایام سوگواری محرم و صفر در دهه ۸۰ توسط انتشارات «سروش» به صورت آلبوم منتشر و با استقبال شنوندگان نیز روبه‌رو شد.

داستان این سریال که سال ۸۰ تولید و در نوروز سال ۸۱ روی آنتن شبکه یک سیما رفت، روایتی از سیر گذر عشق زمینی به عشق آسمانی «حیدر خوش مرام» با بازی حسین یاری از لوطی‌های یکی از محلات قدیم تهران بود که در پی یک شکست، طبق شرط مجبور به سرقت از یکی از خانواده‌های قجر می‌شود. اما در این مجال توطئه و عشقی جان‌سوز در انتظار دلداده قصه است که این خود تازه ورود به ماجراها و اتفاقات دیگری است که روند داستانی سریال را پیش می‌برد.

اما یکی از نکات بسیار تاثیرگذار و جالب توجهی که توانست سریال «شب دهم» حسن فتحی را فارغ از دیگر مولفه‌های ارزشمند آن در حوزه نگارش فیلمنامه، کارگردانی، بازیگری، نوع روایت و مواردی از این دست، به عنوان یک مجموعه ماندگار در حوزه سریال سازی تثبیت کند و هنوز با گذشت ۱۸ سال از تولید آن همچنان در کنداکتور پخش برنامه‌های سیما قرار گیرد، موسیقی ماندگار و در خدمت اثرِ فردین خلعتبری برای این مجموعه تلویزیونی بود. یک اثر بدیع در حوزه ساخت موسیقی متن سریال‌ها که به دلیل تسلط مثال‌زدنی خلعتبری در سه حوزه موسیقی، ادبیات و هنرهای نمایشی توانست شرایط جدیدی را در این عرصه به وجود آورد.

شرایطی که کلام ماندگار مرحوم افشین یداللهی و اجرای با کیفیت علیرضا قربانی در حوزه آوازی ترکیب یک دستی را فراهم ساخت که هنوز تیتراژ این سریال تلویزیونی را تبدیل به یکی ممتازترین و تأثیرگذارترین آثار موسیقایی مرتبط با نغمات عاشورایی کرده است. گو اینکه این اثر را می‌توان هم به صورت مستقل و هم در قالب سریال «شب دهم» مورد ارزیابی و سنجش قرار داد. در واقع سه عنصر موسیقی، شعر و اجرای آواز آنچنان در خدمت فضای دراماتیک اثر قرار گرفته بودند که گویی همه عناصر یک سریال در قالب یک زنجیره خودآگاه دست به دست هم داده بودند که «شب دهم» حسن فتحی را این چنین ماندگار کنند. جریانی که موجب شد تا سازندگانش بعدها موسیقی متن فیلم را در قالب یک آلبوم موسیقی منتشر و آن را در دسترس مخاطبان قرار دهند.

وقتی افشین یداللهی عقل و جنون را در هم آمیخت!

اگر چه درباره عناصر موسیقایی سریال «شب دهم» به آهنگسازی فردین خلعتبری که سابقه درخشانی در حوزه ساخت موسیقی متن آثار سینمایی و تلویزیونی دارد می‌توان ساعت‌ها بحث و گفتگو کرده و درباره آن به اظهار نظر پرداخت. اما نکته‌های جالب توجهی که فردین خلعتبری درباره موسیقی این سریال گفته دربرگیرنده فضای جالب توجهی است.

وی در یک گفتگوی ویدئویی که چندی پیش از سوی شبکه «آی فیلم» به مناسبت ساخت موسیقی متن سریال «شب دهم» پیش روی مخاطبان قرار گرفت، درباره تیتراژ این سریال که در آن روزگار و حتی طی سال‌های اخیر مورد توجه قرار گرفته، توضیح داده بود: وقتی قصه سریال «شب دهم» را برای افشین یداللهی تعریف کردم و بعدها حسن فتحی به صورت مفصل‌تر درباره این سریال با افشین صحبت کردم، او ترانه‌ای را خلق کرد که این چنین ماندگار شد.

خلعتبری در این گفتگوی تلویزیونی که بر سر مزار مرحوم افشین یداللهی صورت گرفت، گفته بود: افشین یداللهی در قطعه‌ای که برای تیتراژ سریال ساختیم «عقل و جنون» را باهم قاطی کرد. مرزش را هم باریک کرد. او «کفر و ایمان» را هم در این شعر به هم نزدیک کرد. اینها ویژگی‌های افشین بود و او می‌توانست این بازی کلمات را به درستی انجام دهد.

علیرضا قربانی خواننده موسیقی ایرانی که طی سال‌های اخیر با تولید آثار متفاوت توانسته خود را به عنوان یک خواننده به روز و پرطرفدار معرفی کند هم درباره حضورش در سریال شب دهم به عنوان خواننده تیتراژ و موارد دیگر بیان کرد: شما اگر به مفهوم شعر دقت کرده باشید متوجه می‌شوید که تمامی مفاهیم این اثر ماندگار افشین یداللهی در جای جای سریال وجود دارند. نکاتی که نشان دهنده هماهنگی فکری نویسنده، کارگردان با ترانه سرا و آهنگساز است که توانسته این چنین کلید واژه‌های نابی را در شعر خود خلق کند. شما وقتی با این بیت رو به رو می‌شوید که: «مرز در عقل و جنون باریک است / کفر و ایمان چه به هم نزدیک است» متوجه می‌شوید که شاعر چقدر ظریف سروده است. نکته‌ای دربرگیرنده ارزش‌های فراوانی برای یک قطعه ماندگار است.

وی در این گفتگوی تلویزیونی بود که وقتی دوباره موسیقی تیتراژ سریال تلویزیونی «شب دهم» را برای او پخش می‌کنند، به نکته جالبی اشاره کرده و می‌گوید: وقتی الان این قطعه را گوش می‌کنم به نظر می‌رسد هم افشین یداللهی و هم فردین خلعتبری در این کار از من بهتر بودند. چون من در این کار فقط فرصت داشتم بخوانم. یعنی هیچ فرصت دیگری نداشتم که بخواهم با تامل و زمان بیشتری روی خوانش جدید اثر کاری کنم. اما به هر حال می‌بینیم که در مجموع موسیقی این اثر تلویزیونی و تیتراژ آن در حافظه تاریخی موسیقی ایرانی ثبت شده است.

قربانی در بخش دیگری از این مصاحبه بود که توضیح داد: از نکات مهم دیگری که موجب ماندگاری موسیقی سریال شب دهم شد داستان زیبا و اثر گذار آن بود که در کنار حس شگفت‌انگیز ایرانیان نسبت به واقعه عاشورا و تعزیه و اساساً ایام محرم و صفر شرایطی را ایجاد کرد که سریال شب دهم به کارگردانی حسن فتحی و موسیقی فردین خلعتبری جذابیت خاصی پیدا کند. البته که موسیقی اثر نیز به قدری خوب روی کار نشسته بود که تا مدت‌ها بعد از پخش سریال نیز بازخوردهای خاص خود را داشت.

به هر حال موسیقی متن سریال «شب دهم» دربرگیرنده مولفه‌های ارزشمندی در حوزه موسیقی است که توانسته کلیت اثر را به عنوان یک موسیقی ماندگار از نواهای عاشورایی در ذهن مخاطبان ثبت کند. شرایطی از جمله بهره‌مندی از ترکیب درست و مبتنی بر آموزه‌ای علمی آهنگساز در حوزه ارکستراسیون برای هم‌نشینی سازهای ایرانی و سازهای جهانی، پرهیز آهنگساز از تکرار ملودی در سکانس‌ها و پلان‌های مختلف، انطباق تصویر روی موسیقی و برعکس، ایجاد فضایی بدیع و نوآورانه در خوانش ترانه‌ها توسط خواننده، بهره‌مندی درست و به جا از نغمات و موسیقی‌های با کار گرفته شده در مجالس تعزیه که توانست موسیقی اثر را به عنوان یکی از ماندگار آثار موسیقایی مرتبط با ایام محرم و صفر تثبیت کند.

به هر ترتیب همان گونه که بارها نیز به آن اشاره شده، ترکیب موسیقی و فیلم همواره دربرگیرنده نکات مهمی است که در برخی اوقات بنا به ناآگاهی آهنگساز در حوزه هنرهای دراماتیک و البته فقدان دانش موسیقایی لازم در حوزه کارگردانی سینما و تلویزیون شرایط را به سمتی هدایت کرده که در بسیاری از آثار نمایشی در حوزه‌های سینما و تلویزیون شاهد تولید کارهایی باشیم که تحت هیچ شرایطی در ذهن مخاطب خاطره ماندگاری را به جای نگذاشته و فقط برای انجام یک تکلیف تولید و عرضه می‌شوند.

جریانی که متاسفانه آن در بسیاری از کارهای سفارشی با انگیزه‌های اقتصادی به حد وفور شنیده و دیده شده و در بسیاری از مقاطع زمانی نیز آسیب‌های جدی را به جریان موسیقی و فیلم به جای گذارده است.

اما قطعاً می‌توان گفت که موسیقی سریال «شب دهم» یک ضیافت تمام عیار از هم نشینی فیلم و موسیقی است که با دانش و تجربه حسن فتحی در عرصه‌های مختلف فیلمسازی و البته تسلط بر دیگر مولفه‌های فرهنگی هنری در کنار آگاهی و ذائقه مثال‌زدنی فردین خلعتبری در حوزه آهنگسازی آن را تبدیل به یک اثر جذاب، ماندگار و مهم در عرصه نواهای عاشورایی کرده که ساعت‌ها می‌توان راجع به آن بحث و تبادل نظر کرد. در واقع همین که با شنیدن موسیقی این اثر بدون تصویر متوجه می‌شویم که کار مربوط به چه سریال یا فیلم سینمایی است، این یعنی هم کارگردان، هم آهنگساز، هم شاعر و هم خواننده کار خود را به بهترین شکل ممکن ارائه داده‌اند. جریانی که در موسیقی متن سریال «شب دهم» پیش روی مخاطبان آن دوران به درستی نمایش داده شد و هنوز هم جزو آثاری است که همچنان در حافظه شنیداری و دیداری بینندگان باقی مانده است.

فردین خلعتبری (آهنگساز)، مهرداد بلوچیان دستیار آهنگساز، افشین یدالهی شاعر، علی رزمی نوازنده تار، امید سیاره نوازنده سنتور، بردیا کیارس نوازنده ویولن و ویولن آلتو، عمادرضا نکویی نوازنده ویولن و ویولن آلتو، مازیار ظهیرالدینی نوازنده ویولن و ویولن آلتو، محمد مرآتی نوازنده کمانچه، فرامرز نجفی نوازنده ضرب، عباس صالحی نوازنده ترومپت و مهسا وحدت آواز سوپرانو عوامل آلبوم موسیقی «شب دهم» را تشکیل می‌دادند. اثری که طی سال‌های گذشته نیز از آن اجراهای زنده متعددی نیز توسط ارکسترهای مختلف پیش روی مخاطبان قرار گرفت و با استقبال آنها روبه‌رو شد.