پنج روایت از تحولات «سینمای ۹۷»/ معمای بی‌پاسخ «پول‌های مشکوک»

سینما خراسان-گروه هنر-نیوشا روزبان: مسیر حرکت سینمای ایران و تحولات کلیدی آن در سال ۱۳۹۷ با فراز و نشیب‌های بسیاری همراه بود و اتفاقات بسیاری رخ داد که باعث ایجاد جریان‌های جدید در سینمای ایران شد. جریان‌هایی که هم می‌تواند بخشی از سینمای ایران را چه در حوزه سیاست‌گذاری دولتی و چه در حوزه سرمایه‌گذاری خصوصی، از ریشه تغییر دهد وهم می‌تواند در سطح باقی بماند و تنها موجی گذرا برای در فضای رسانه‌ای را به یادگار بگذارد.

در این گزارش مروری داشته‌ایم بر مهمترین تحولاتی که طی یک سال گذشته در سینمای ایران رخ داده است؛ از میان مجموع تحولات هم پنج تحول کلیدی‌تر را مورد بازخوانی قرار داده‌ایم.

با ما در این گزارش همراه باشید:

روایت اول؛ معادله چندمجهولی «شفافیت مالی»

یکی از مهمترین اتفاقاتی که سال گذشته در سینمای ایران رخ داد، طرح گسترده مساله شفاف سازی مالی در هر دو بخش دولتی و خصوصی بود؛ اتفاقی که سبب شد نهادهای زیرمجموعه سازمان سینمایی جزئیات بودجه سالانه و سرفصل هزینه‌های حمایتی خود را منتشر کنند.

در اولین گام این محمدمهدی حیدریان رئیس سابق سازمان سینمایی بود که در دوره سکان‌داری خود، تصمیم به انتشار جزئیات بودجه سازمان سینمایی گرفت.

در اولین گام و در راستای سیاست شفاف‌سازی سازمان سینمایی و در چارچوب قانون انتشار و دسترسی آزاد به اطلاعات، در تاریخ ۲۱ مرداد ۱۳۹۷، جزئیات بودجه مؤسسات زیرمجموعه سازمان سینمایی به تفکیک از سال ۱۳۹۲ تا ۱۳۹۶ منتشر شد، که شامل بنیاد سینمایی فارابی، مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، مؤسسه رسانه‌های تصویری، موزه سینما و مؤسسه هنر و تجربه می‌شد.

با روی کار آمدن حسین انتظامی به عنوان سرپرست سازمان سینمایی، بحث «شفافیت مالی» به‌صورت جدی‌تر در ردیف اولویت‌ها و دستورکار مدیریت کلان سینمای ایران قرار گرفت و همین مساله سبب شد تا هر کدام از نهادهای زیرمجموعه سازمان سینمایی به‌صورت جداگانه جزئیات بودجه و عملکرد مالی خود را منتشر کنند. اقدامی که با واکنش‌هایی از سوی سینماگران همراه شد.

یکی از مراکزی که با انتشار عملکرد مالی خود واکنش‌های بسیاری را رقم زد، بنیاد سینمایی فارابی بود؛ جدی‌ترین سوال در برابر انتشار فهرست حمایت‌های مالی فارابی هم پرسش از سازوکار حمایتی این بنیاد و فرمول مشارکت مالی این بنیاد در تولیدات سینمای ایران بود.

در این میان بودجه برگزاری دو جشنواره «فیلم فجر» و «جشنواره جهانی فیلم فجر» نیز منتشر شد. انتشار هرکدام از این اطلاعات حواشی‌ای را به همراه داشت و مخالفان و موافقان نظرات خود را ارائه داده‌اند.

روایت دوم؛ مجادله پول‌های کثیف

فرآیند شفاف‌سازی و مطالبه شفافیت اما در بخش دولتی سینما متوقف نماند و نوبت به بخش خصوصی هم رسید. اگر در حوزه دولتی این سازوکار تخصیص بودجه‌های حمایتی زیر ذره‌بین رسانه‌ها قرار گرفت در بخش خصوصی سرمایه‌گذاران کلان اما بی شناسنامه و نوظهور بودند که اصحاب رسانه‌ها را نسبت به خود مشکوک کردند.

هرچند تمرکز بر روی سابقه سرمایه‌گذاران فی‌نفسه ماهیتی تازه در فضای رسانه‌ای نداشته اما پرسش‌گری در این زمینه به‌خصوص در حوزه سینما و شبکه نمایش خانگی از زمانی شدت گرفت که پای بابک زنجانی به میدان تولید باز شد. همان بابک زنجانی معروفی که در کنار فعالیت‌های کلان اقتصادی به ناگهان تصمیم گرفت در کنار سینماگران بایستد، عکس یادگاری بگیرد و بخشی از دارایی خود را تبدیل به «فیلم» کند. بعدها هم که بابک زنجانی تبدیل به «ب. ز» شد، بخشی از پروژه‌های او در عرصه تولید در سینما متوقف شد و بخشی از فیلم‌های به سرانجام رسیده هم به جهت قرابت با نام این متهم اقتصادی از منظر فرهنگی بیشتر متضرر شدند تا منتفع!

داستان سرمایه‌گذاران حاشیه‌ساز سینما هم اما به همین یک مصداق محدود نماند و در سال ۹۷ نوبت به «م. الف» رسید که تبدیل به سیبل پرسشگری رسانه‌هایی شود که شفاف‌سازی مالی در بخش خصوصی را در دستور کار خود قرار داده بودند.

نام محمد امامی با سریال «شهرزاد» بر زبان‌ها افتاد و پس از آن در پروژه‌های میلیاردی سینما که اتفاقاً فروش موفقی در گیشه هم داشتند، به میان آمد. بیشترین شهرت را اما امامی زمانی به دست آورد که در لابه‌لای بررسی پرونده متهمان فساد اقتصادی در بانک سرمایه نام او و شریکش یعنی هادی رضوی هم به میان آمد. در سلسله جلسات رسیدگی به همین پرونده بود که نماینده دادستان از پول‌های کثیفی خبر داد که تبدیل به فیلم و یا سریال در شبکه نمایش خانگی می‌شوند؛ آدرسی که یادآور یکی از بحث‌های داغ رسانه‌ها در حوزه اقتصاد سینما در یک سال گذشته بود؛ بحث «پولشویی»!

پرونده پول‌های مشکوک و شبهه پولشویی در سینما اما همچنان مفتوح است و به رغم این میزان از صراحت در صحبت درباره آن هنوز هیچ برنامه مستقیمی در زمینه برخورد با این پدیده در دستور هیچ نهادی اعم از صنفی و یا دولتی قرار نگرفته است.

در طول برگزاری سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر، تهیه‌کنندگان سینمایی در مقام پاسخگویی برآمده و از سرمایه‌گذارانی که در آثار آنها مشارکت داشته‌اند گفتند و در روزهای پایانی سال هم سازمان سینمایی طبق وعده‌ای که داده بود به صورت رسمی فهرست سرمایه‌گذاران فیلم‌های حاضر در جشنواره را منتشر کرد تا شفافیت در این حوزه رسمیت بیشتری پیدا کند.

ظاهر امر این است که تمام سینماگران با ورود پول‌های کثیف و مشکوک به سینما مخالف هستند اما چرخه تولید در سینما چیز دیگری نشان می‌دهد! مطابق تجربه سال ۹۷ میدان عرض اندام برای سرمایه‌های کلان بسیار فراخ شده و باید دید سینمای ایران در سال ۹۸ چقدر موردتوجه سرمایه‌گذاران بخش خصوصی قرار خواهد گرفت؛ آیا تناسبی میان ورود پرانرژی و باانگیزه فعالان بخش خصوصی به عرصه‌های هنری و محافظت نسبت به ورود پول‌های مشکوک به این میدان به‌وجود خواهد آمد؟

روایت سوم؛ مجادلات اکران

اکران مهمترین بخش در چرخه اقتصادی سینما به شمار می‌رود و تهیه‌کننده سینمایی تمام تلاش خود را می‌کند تا بهترین فرصت اکران را به‌دست آورند، اما اکران تنها جنگ بر سر بهترین نوبت‌های نمایش فیلم نیست، درست همانند حواشی که معمولاً برای اکران نوروز پیش می‌آید. اگر بخواهیم مجادلات حوزه اکران در سال ۹۷ را موردبررسی قرار دهیم می‌توان آن را به چند اتفاق مهم تقسیم کرد.

یکی از مهمترین اتفاقاتی که در حوزه اکران رخ داد، مساله افزایش سرگروه‌های سینمایی بود، در این سال تعداد سرگروه‌های سینمایی به ۷ گروه رسید که یکی از دلایل آن افزایش تعداد سینماها در کشور بود. البته برای سال ۹۸ نیز قرار بود به تعداد سرگروه‌های سینمایی اضافه شود که با آن مخالفت شد، می‌توان یکی از دلایل مخالفت در این بخش را کمبود تولید فیلم در سینمای ایران دانست و اینکه هرچقدر تعداد سرگروه‌های سینمایی افزایش پیدا کند، به دلیل کمبود تنوع در سینمای ایران با کاهش مخاطب مواجه خواهیم شد.

در آخرین روزهای سال ۹۷ و بعد از تصمیم‌گیری نهایی شورای صنفی نمایش تغییراتی در سرگروه‌های سینمایی ایجاد شد، در سال ۹۷، هفت سرگروه سینمایی شامل آزادی، استقلال، کورش، ایران، ماندانا، زندگی و باغ کتاب میزبان اکران فیلم‌های سینمایی بودند و در سال ۹۸ قرار است سینماهای آزادی، استقلال، آستارا، فرهنگ، باغ کتاب، ایران و زندگی سرگروهی اکران را برعهده داشته باشند.

فارغ از مسئله ترکیب سرگروه‌ها اما یکی دیگر از اتفاقاتی که در حوزه اکران در سال ۹۷ موردتوجه رسانه‌ها قرار گرفت، تصمیم‌گیری برای اکران فیلم‌های خارجی در سینماهای کشور بود. البته این تصمیم‌گیری با انگیزه حمایت از تولید فیلم‌های ایرانی تلفیق شده بود!

در عرصه اجرا، تنها ۱۱ فیلم خارجی در طول سال ۹۷ توانست رنگ پرده را به خود ببیند که به جهت نبود تبلیغات مناسب آن هم مخاطب چندانی نداشت در سال گذشته برای نخستین‌بار بحث «اکران فیلم خارجی» به صورت رسمی در آیین‌نامه اکران سال مصوب شد و متولی سامان‌دهی آن موسسه رسانه‌های تصویری معرفی شد. با این وجود اما در عرصه اجرا، تنها ۱۱ فیلم خارجی در طول سال ۹۷ توانست رنگ پرده را به خود ببیند که به جهت نبود تبلیغات مناسب آن هم مخاطب چندانی نداشت.

علی آشتیانی‌پور مدیر پخش فیلم‌های خارجی در سینماهای ایران در گفتگویی با سینما خراسان ضمن تشریح جزییات این طرح گفته بود: هدف ما این است که به جریان اکران جهان نزدیک باشیم و این فیلمی که به زودی در سینماها اکران خواهد شد از جمله آثار روز جهان است که مدت زمان زیادی از اکران آن نمی‌گذرد.

هرچند تلاش‌هایی در این زمینه صورت گرفت اما این تجربه در گیشه چندان با موفقیت همراه نبود، ۱۱ فیلم خارجی در سینماها اکران شد که در مجموع ۵۰۰ میلیون تومان فروش داشت، هرچند مسئولان اجرایی شدن این طرح، اکران فیلم‌های خارجی را یک طرح شکست خورده نمی‌دانستند، اما فروش و استقبال اندک از این آثار خود گواه همه چیز است.

مجادله بر سر اکران فوتبال در سینماها هم از بحث‌های داغ حوزه اکران در سال ۹۷ بود. بی شک پیش از هرکس این سینماداران بودند که از طرح نمایش بازی‌های ایران در جام جهانی روسیه استقبال کردند. البته فوتبال دوستان نیز تمایل بسیاری داشتند که این بازی‌ها را به صورت دست جمعی و در سینماها تماشا کنند و هیجان خود از دیدن چنین بازی‌هایی را با تعداد بیشتری از افراد اشتراک بگذارند. به هر حال این طرح در طول مسابقات جام جهانی فوتبال در روسیه اجرا یی شد که البته با اعتراض‌هایی از سوی سینماگران همراه شد.

در واقع نمایش فوتبال در سینماها سبب شد تا سئانس‌هایی که برای فیلم‌های در حال اکران در نظر گرفته شده بود، بسوزد و همین مساله اعتراضاتی را به همراه داشت.

به همین دلیل تصمیم گرفته شد تا بخشی از هزینه فروش بلیت مسابقات فوتبال توسط سینماها به حسابی در خانه سینما واریز شود تا از طریق خانه سینما به صاحبان فیلم‌ها پرداخت شود. مبلغ موردنظر که باید به حساب خانه سینما واریز می‌شد ۲ میلیارد تومان بود که از این مبلغ بخشی از سوی سینماداران به حساب خانه سینما واریز شد و بخشی از آن نه. سرانجام هم در میان پیگیری رسانه‌ها و بی‌پاسخ ماندن سوالات آنچه نامشخص و بلاتکلیف باقی ماند سرنوشت همین پول‌ها بود!

به هر حال با تمام شرایط موجود، مشخص نیست که در سال جدید آیا این امکان وجود دارد که مسابقات مهم فوتبال در سینماها نمایش داده شود یا خیر.

یکی دیگر از مهمترین اتفاقاتی که در حوزه اکران رخ داد، راه اندازی سامانه فروش بلیت سینماها در کشور توسط مؤسسه «سینماشهر» بود. این سامانه شرایطی را فراهم می‌کند تا نه تنها اهالی سینما بلکه همه افراد بتوانند به صورت آنلاین از وضعیت فروش فیلم‌ها در سینماهای سراسر کشور مطلع شوند، بر اساس این سیستم با توجه به فروش الکترونیکی بلیت سینماها، آمار فروش بدون دخالت شرکت‌های پخش در اختیار همه قرار می‌گیرد.

روایت چهارم؛ سازمان سینمایی در مسیر چابک‌سازی

با روی کار آمدن حسین انتظامی بعنوان سرپرست سازمان سینمایی، یکی از بحث‌هایی که موردتوجه قرار گرفت، مساله کوچک سازی در سازمان سینمایی بود؛ انتظامی در اولین گام دستور ادغام مؤسسه رسانه‌های تصویری با نهادهای همسو در سازمان سینمایی را صادر کرد. در این ادغام بنابر این بود که وظایف و مأموریت‌های مؤسسه رسانه‌های تصویری به معاونت‌های مربوطه سازمان سینمایی و ۲ مؤسسه وابسته که همخوانی بیشتری با این وظایف و مأموریت‌ها، دارند، منتقل شود؛ مهدی یزدانی مدیرعامل موسسه رسانه‌های تصویری مخاطب ابلاغ این حکم بود و احتمالاً در سال ۹۸ ابعاد پررنگ‌تری از این دستورکار عیان خواهد شد.

در همین راستا شنیده‌هایی نیز مبنی‌بر ادغام دو نهاد تأثیرگذار در سینمای ایران یعنی انجمن سینمای جوانان ایران و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی منتشر شد که موجی از نگرانی‌ها را میان فیلمسازان کوتاه و مستندسازان به‌وجود آورد. اما بعد از مدتی از ایجاد این حواشی حسین انتظامی در پیامی در توئیتر اعلام کرد: «در تحول ساختار سازمان سینمای، انجمن سینمای جوانان ایران و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی، ضمن تثبیت، قدر بیشتری خواهند دید. بودجه حمایتی فیلم‌های کوتاه، مستند و انیمیشنی که فیلمسازان جوان می‌سازند رشد چشمگیر می‌یابد. در تجدید ساختار و ضابطه نویسی به همفکری فعالان صنف نیاز داریم.»

این پیغام از سوی سرپرست سازمان سینمایی حاکی از این بود که انجمن سینمای جوان و مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی قرار است همچنان به کار خود ادامه دهند.

در همین راستا، سیدصادق موسوی مدیرعامل انجمن سینمای جوان طی مصاحبه‌ای با سینما خراسان تاکید کرد: اگر در موسساتی مانند رسانه‌های تصویری و مدرسه ملی سینما، به مقوله انحلال و تمام شدن دوره عملکرد فکر می‌شود، در انجمن سینمای جوان کاملاً برعکس است و سازمان سینمایی در این بخش کاملاً به مقوله توسعه فکر می‌کند. این توسعه شامل توسعه کمی و توسعه کیفی است. توسعه کمی دفاتر از ۲ سال گذشته آغاز شده است و شامل توسعه نمایندگی‌های انجمن می‌شود، در گذشته انجمن سینمای جوانان نمایندگی‌هایی در سراسر کشور داشت، اما امروز در کنار دفاتر انجمن، نمایندگی‌هایی را در استان‌های مختلف با حمایت‌های استانی تأسیس کرده‌ایم که این امر در سال ۹۸ دنبال می‌شود.

باید دید عملکرد سازمان سینمای در سال ۹۸، در حوزه چابک‌سازی بدنه مدیریتی سینما چگونه خواهد بود و هر یک از این سازمان‌ها و نهادها چه سرانجامی پیدا خواهند کرد؟

روایت پنجم؛ اوج‌گیری انیمیشن‌سازان

فارغ از مباحث مدیریتی و صنفی اما یکی از مهمترین تحولاتی که طی یک سال گذشته در سینمای ایران شاهد بودیم، بالیدن بیش از پیش «انیمیشن» بود. در این راستا از ابتدای سال ۹۷ شاهد اکران فیلم‌های سینمایی انیمیشن در سینمای ایران بودیم که با استقبال خوبی از سوی مخاطبان همراه بود. این موج با اکران فیلم انیمیشن «فیلشاه» به کارگردانی هادی محمدیان بود که در نوروز ۹۷ در سینماهای کشور آغاز شد و توانست مخاطبان خود را جذب کند.

انیمیشن «امین و اکوان» به کارگردانی زحل رضوی نیز نیمه دوم سال گذشته در سینماهای کشور اکران شد تا جایگاه انیمیشن‌های بلند سینمایی در چرخه اکران بیش از پیش تثبیت شود.

این ثبات در چرخه اکران اما تنها بخشی از جریان قدرت‌گیری انیمیشن در مختصات سینمای ایران طی یکسال گذشته بود؛ برگزاری اولین جشن مستقل انیمیشن در سینمای ایران بدون وابستگی به خانه سینما از مهمترین اتفاقاتی بود که در سال گذشته شاهد بودیم و جامعه انیمیشن ایران را یک گام بلند به سمت استقلال کامل سوق داد.

مساله جالب دیگر در حوزه انیمیشن، حضور ۳ انیمیشن «آخرین داستان» به کارگردانی اشکان رهگذر، «شب آفتابی» به کارگردانی علی مدنی و «بنیامین» به کارگردانی محسن عنایتی در سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر بود. حضور این ۳ انیمیشن بلند سینمایی در جدول اکران جشنواره فیلم فجر خود نوید توجه سینمای ایران به انیمیشن را به همراه داشت و انیمیشن «آخرین داستان» به کارگردانی اشکان رهگذر هم توانست سیمرغ بلورین بهترین انیمیشن را از سی و هفتمین جشنواره فیلم فجر دریافت کند؛ اولین سیمرغی که به‌صورت اختصاصی در آیین‌نامه جشنواره فیلم فجر برای این تولیدات در نظر گرفته شده بود.

در همین راستا حسین انتظامی سرپرست سازمان سینمایی در گفتگوی با سینما خراسان، بر اهمیت سینمای انیمیشن تاکید و بیان کرد: در تلاش هستیم تا بودجه مناسبی را برای توسعه سینمای انیمیشن داشته باشیم و این امر بعد از اعلام بودجه سینمای ایران در ابتدای سال ۹۸ مشخص می‌شود.

وی همچنین در بخش دیگری از صحبت‌های خود تاکید کرد: خوشبختانه آثار انیمیشن ایران به خصوص فیلم‌های کوتاه انیمیشن توانسته‌اند در جشنواره‌ها و بازارهای بین‌المللی موردتوجه قرار گیرد، عرضه داخلی آثار انیمیشن سینمایی با اعداد فروشی که دارند، بسیار امیدوارکننده است و این نشان می‌دهد که ما می‌توانیم در عرصه تجاری جهانی ظاهر شویم، تاکید می‌کنم که سینمای ایران در حوزه انیمیشن کاملاً قابل‌رقابت با آثار برجسته سینمای جهان است.

همه شواهد نشان از آن دارد که سینمای انیمیشن ایران در نقطه آغاز یک جهش بزرگ است که تماشای دستاوردهای آن در همین سال ۹۸ هم چندان دور از انتظار نیست.