آوای تنهایی و لطافت قهرمان «چ»/ آهنگسازی که جدی اما گزیده‌کار است

سینما خراسان-گروه هنر-علیرضا سعیدی: یکی از این چارچوب‌های مرتبط با فعالیت‌های فرهنگی-هنری که پیرامون موضوع دفاع مقدس توانسته یادگاری‌های خوبی برای ما به جای بگذارد و تبدیل به سندی ارزشمند در جریان جنگ تحمیلی شود، «موسیقی فیلم» است که بسیاری از آن‌ها آنچنان در ذهن ما ثبت شده که شاید خیلی از ما با شنیدن یا مواجهه با کلیدواژه‌ای چون «دفاع مقدس» و «جنگ» یاد این آثار می‌افتیم. آثاری که حتی گاهی از خود فیلم هم بیشتر در گوش شنیداری و نگاه دیداری جامعه ایرانی باقی مانده و به حدی از خود تأثیر به جای گذاشته که قطعاً نمی‌توان از آنها بی تفاوت عبور کرد. این‌ها قطعاً اسنادی ارزشمند در کنار سایر مستندات دورانی هستند که تاریخ هم از رشادت‌ها و شهامت‌هایش به نیکی و احترام یاد خواهد کرد.

بر همین اساس گروه هنر سینما خراسان همزمان با فرارسیدن «هفته دفاع مقدس» در ادامه دیگر پروژه‌های مناسبتی و موضوعی خود که طی ماه‌های اخیر متناسب با مناسبت‌های تاریخی، مذهبی و ملی به آن پرداخته در پرونده‌ای ویژه به بررسی کارنامه و فعالیت تعدادی از آهنگسازان برگزیده سینمای ایران در حوزه سینمای دفاع مقدس و سینمای مقاومت خواهد پرداخت.

همزمان با آخرین روز از هفته دفاع مقدس، در هفتمین و آخرین روایت از این سلسله گزارش که با عنوان «آهنگسازان شاخص سینمای جنگ و دفاع مقدس» در اختیار مخاطبان قرار داده شد به بررسی و معرفی اجمالی کارنامه فردین خلعتبری از آهنگسازان مطرح کشورمان می‌پردازیم. هنرمندی گزیده‌کار اما با کارنامه‌ای درخشان و قابل تامل که در عرصه سینمای دفاع مقدس و مقاومت با وجود کم‌کاری همچنان جزو شاخص‌ترین آهنگسازان این عرصه محسوب شده و از خود یک هنرمند مولف در آهنگسازی فیلم معرفی کرده است.

نیاز به توضیح نیست که پرونده آهنگسازان شاخص و خاطره‌ساز در سینمای دفاع مقدس محدود به ۷ چهره شاخصی که در این سلسله گزارش مروری بر کارنامه‌شان داشتیم نیست و در فرصت‌های دیگر می‌توان سراغ کارنامه دیگر هنرمندان این عرصه رفت و ضمن مرور خاطرات، از دستاوردهایشان گفت و شنید.

هنرمندی که برای موسیقی از دانشگاه «شریف» انصراف داد

فردین خلعتبری به سال ۱۳۴۳ در شهر نوشهر متولد شد. این هنرمند موسیقی را ساز فلوت آغاز کرد و جالب اینکه بعد از انصراف از رشته «سازه» در دانشگاه صنعتی شریف، موسیقی را برای ادامه تحصیل انتخاب کرده و در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران فعالیت آموزشی خود را ادامه داد.

او طی دوران پس از فارغ‌التحصیلی از دانشگاه، آهنگسازی را به‌صورت جدی دنبال کرد و در بسیاری از آثار نمایشی، سینمایی و تلویزیونی به عنوان آهنگساز مشغول به فعالیت شد. خلعتبری در همین چارچوب بود که علاوه‌بر آهنگسازی اشکال دیگر حوزه موسیقی را نیز تجربه کرده و با خوانندگان و هنرمندان شناخته شده کشورمان همکاری‌هایی را پی گرفت. شرایطی که منجر به تولید چندین آلبوم، تک آهنگ و نماهنگ شد و فضایی را به وجود آورد که بسیاری از خوانندگان و نوازندگان عرصه‌های مختلف موسیقی با او همکاری‌هایی داشتند.

ثبت یک کارنامه درخشان در سینما و تلویزیون و تئاتر

«مانی و ندا – ۱۳۷۹» به کارگردانی پرویز صبری، «علی و دنی – ۱۳۷۹» به کارگردانی وحید نیکخواه آزاد، «دختری به نام تندر – ۱۳۷۹» به کارگردانی حمیدرضا آشتیانی‌پور، «چتری برای دو نفر- ۱۳۷۹» به کارگردانی احمد امینی، «کولی – ۱۳۸۱» به کارگردانی مهدی کرم‌پور، «کما – ۱۳۸۲» به کارگردانی آرش معیریان، «شکلات – ۱۳۸۲» به کارگردانی افشین شرکت، «پروانه‌ای در باد- ۱۳۸۲» به کارگردانی عباس رافعی، «گل یخ – ۱۳۸۳» به کارگردانی کیومرث پوراحمد، «شارلاتان – ۱۳۸۳» به کارگردانی آرش معیریان، «انتخاب – ۱۳۸۳» به کارگردانی تورج منصوری، «زمان می‌ایستد- ۱۳۸۴» به کارگردانی علیرضا امینی، «چه کسی امیر را کشت؟ – ۱۳۸۴» به کارگردانی مهدی کرم‌پور، «عاشق – ۱۳۸۵» به کارگردانی افشین شرکت، «روی خط صفر- ۱۳۸۶» به کارگردانی آرش قادری، «مسیر عشق – ۱۳۸۷» به کارگردانی بیژن شکرریز، «پستچی سه بار در نمی‌زند – ۱۳۸۷» به کارگردانی حسن فتحی، «آوای زندگی – ۱۳۸۷» به کارگردانی علی شاه حاتمی، «نخودی – ۱۳۸۸» به کارگردانی جلال فاطمی، «لطفا مزاحم نشوید – ۱۳۸۸» به کارگردانی محسن عبدالوهاب، «کیفر- ۱۳۸۸» به کارگردانی حسن فتحی، «ترانه کوچک من- ۱۳۸۸» به کارگردانی مسعود کرامتی، «پرواز مرغابی‌ها – ۱۳۸۸»، «پرتقال خونی – ۱۳۹۰» به کارگردانی سیروس الوند، «تهران ۱۵۰۰- ۱۳۹۰» به کارگردانی بهرام عظیمی، «داره صبح می شه – ۱۳۹۴» به کارگردانی یلدا جبلی، «جشن دلتنگی – ۱۳۹۶» به کارگردانی پوریا آذربایجانی و «بهت – ۱۳۹۶» به کارگردانی عباس رافعی اسامی فیلم‌های سینمایی هستند که فردین خلعتبری در آن‌ها به عنوان آهنگساز حضور داشته است.

آهنگسازی سریال‌های «بانوی عمارت» به کارگردانی عزیزالله حمیدنژاد، «برادر – ۱۳۹۵» به کارگردانی جواد افشار، تئاتر «دندون طلا – ۱۳۹۴» به کارگردانی داود میرباقری، «شاهگوش – ۱۳۹۲» به کارگردانی داود میرباقری، «مدار صفر درجه – ۱۳۸۶» به کارگردانی حسن فتحی، «طلسم شدگان – ۱۳۸۳» به کارگردانی داریوش فرهنگ، «هم نفس – ۱۳۸۲» به کارگردانی مهدی فخیم زاده و «شب دهم – ۱۳۸۰» به کارگردانی حسن فتحی نیز بخش دیگری از پیشینه فعالیت‌های فردین خلعتبری را تشکیل می‌دهند.

فردین خلعتبری در حوزه تولید آلبوم نیز تاکنون مجموعه‌های «به خاطر سنگفرشی که مرا به تو می‌رساند – ۱۳۹۱»، «من عاشق چشمت شدم – ۱۳۹۴» با صدای علیرضا قربانی، «مجنون آن لیلی کجاست – ۱۳۹۴» با صدای فرشاد جمالی، «امشب کنار غزل‌های من بخواب – ۱۳۹۶» به خوانندگی همایون شجریان و «نوروز نامه – ۱۳۹۹» به عنوان آهنگساز حضور داشته است.

معرفی یک آهنگسازِ جدیِ عصبانیِ انتقادپذیرِ و مهربان!

فردین خلعتبری از صفات اخلاقی عجیب و غریبی برخوردار است. او یکی از آهنگسازانی است که اهالی رسانه عمدتاً از او به عنوان فردی بسیار جدی و شاید کمی عصبانی و تند مزاج یاد می‌کنند، اما کافی است قبل یا حین انجام یک گفتگوی رسانه‌ای وارد فضایی چالش‌برانگیز اما تخصصی شود، دقیقاً در همین زمان است که یخ فردینِ آهنگساز آب می‌شود و او با اشتیاق و مهربانی مثال‌زدنی با خبرنگار و منتقد پیش رویش وارد چالش و گفتگو می‌شود. یک چالش جدی از یک آهنگساز جدی که به طور حتم هم در سینمای اجتماعی و هم در سینمای مقاومت حرف‌های مهمی برای گفتن دارد.

خلعتبری در سینمای مقاومت تاکنون موسیقی فیلم‌های «ترکش‌های صلح – ۱۳۷۹» به کارگردانی علی شاه حاتمی، «به رنگ ارغوان – ۱۳۸۳» به کارگردانی ابراهیم حاتمی‌کیا، «اتوبوس شب – ۱۳۸۵» به کارگردانی کیومرث پوراحمد، «چ – ۱۳۹۲» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «۵۰ قدم آخر – ۱۳۹۲» به کارگردانی کیومرث پوراحمد را ساخته است.

پیچیدگی کار آقای آهنگساز در دنیای سینمای دفاع مقدس

خلعتبری سال‌ها قبل از تجربه آهنگسازی فیلم «چ» آن هنگام که موسیقی متن «اتوبوس شب» یکی از آثار درخشان کیومرث پور احمد را آهنگسازی می‌کرد درباره دومین تجربه خود با این کارگردان مطرح گفته بود: اتوبوس شب دومین تجربه آهنگسازی‌ام برای کیومرث پوراحمد است، پیش از این فیلم گل یخ را کار کرده بودیم ولی در نهایت تجربه آهنگسازی برای هر دو فیلم کاملاً متفاوت بود.

در فیلم گل یخ به دلیل دراماتیک بودن فیلم در آهنگسازی از ملودی‌های عامه‌پسندتری استفاده کردم چون به فضای کلی فیلم نزدیک تر بود اما در اتوبوس شب به دلیل داشتن فضاهای خاص و غیرمتعارف و همچنین تفاوت‌های بنیادی که به لحاظ روایتی در فیلم وجود داشت، بنابراین نوعی دیگر از موسیقی را می‌طلبید و در نتیجه از موسیقی کم حجم تری استفاده شد که بخشی از آن به نگاه من به فیلم برمی‌گشت.

آهنگساز فیلم «به رنگ ارغوان» در پاسخ به سئوالی مبنی براینکه آیا به سیمرغ بلورین بهترین موسیقی فیلم در جشنواره فکر کرده به سینما خراسان توضیح داده بود: به علت پیچیدگی کار در سینما و همچنین جمعی بودن این هنر عوامل بسیاری در ساخت یک فیلم سینمایی سهیم هستند و درست به همین دلیل بهترین‌های جشنواره در شاخه‌های مختلف این حرفه برای دریافت جایزه نامزد می‌شوند و طبعاً اگر من هم این سیمرغ را ببرم خوشحال می‌شوم ولی قبل از دریافت هرنوع جایزه‌ای دوست دارم به خود اثر توجه شود.

وقتی خلعتبری جایگزین بهزاد عبدی در فیلم «چ» شد

اما یکی از نقاط عطف کارنامه موسیقایی فردین خلعتبری در عرصه سینمای دفاع مقدس آهنگسازی فیلم سینمایی «چ» یکی از جنجالی‌ترین و مهم‌ترین آثار ابراهیم حاتمی کیاست. کارگردانی که گویی در وجودش مهره مار دارد که هر آهنگسازی وقتی با او همکار می‌شود، باید منتظر یک اثر ویژه در کارنامه خود باشد. فرآیندی که از همان آثار اولیه این فیلمساز جریان ساز سینمای مقاومت آغاز و تا به امروز نیز در اغلب آثار وجود داشته است. کما اینکه در همین چارچوب همان تعداد هنرمندی که در عرصه آهنگسازی با ابراهیم سینمای دفاع مقدس همکاری مشترک داشته‌اند، عمده جوایز و امتیازهای ویژه پیشینه کار آهنگسازی‌شان را به واسطه این نوع همکاری به دست آورده‌اند. گویی هم حاتمی کیا می‌داند از موسیقی فیلم‌هایش چه می‌خواهد و هم آهنگسازان خوش قریحه و ممتازی چون فردین خلعتبری می‌دانند نبض موسیقایی فیلم‌های حاتمی کیا چگونه می‌زنند.

پس از آنکه بهزاد عبدی آهنگساز کاربلد و شناخته شده کشورمان از ساخت موسیقی فیلم سینمایی «چ» انصراف داد موسیقی این فیلم به فردین خلعتبری سپرده شد. خلعتبری پیش از این سابقه همکاری با ابراهیم حاتمی‌کیا را در ساخت موسیقی متن فیلم سینمایی «به رنگ ارغوان» داشته است.

او در این شرایط دشواری که کمتر آهنگسازی راضی می‌شود که جایگزین آهنگساز دیگری شود، از موسیقی فیلم «چ» به واسطه استعداد عجیب و غریبش در آهنگسازی، شناخت دراماتیک از یک اثر سینمایی با مفهومی تازه تجربه شده و البته بهره‌گیری از نوازندگان و هنرمندان شناخته شده موسیقی کشورمان فضای نمادینی را ساخت که قطعاً با خواندن گفتارهایی از این فیلم، با موسیقی فیلم را پیگیری می‌کنیم و این یعنی یک موفقیت تمام عیار برای هنرمندی که دغدغه‌اش موسیقی جدی است.

فردین خلعتبری که اخیراً نیز نماهنگ «بیتابی بلقیس» را در حمایت مردم لبنان منتشر کرده چندی پیش بود که درباره آهنگسازی فیلم «چ» گفته بود: زمان زیادی برای این کار گذاشته‌ام و از محصول کار راضی هستم. بخشی از موسیقی نیز در پاوه ضبط شد و گروه فلارمونیک نیز در تالار رودکی بخش‌هایی را اجرا کرد و محصول کر این کار نیز بسیار خوب شد. بخش‌های کردی کار را در پاوه به همراه این گروه ضبط کردیم.

روایت مختصر خلعتبری از ساخت موسیقی «چ»

این آهنگساز طی یکی از گفتگوهایی درباره آهنگسازی فیلم «چ» گفته بود: من تلاش کردم موسیقی برای شخصیت چمران در فیلم باشد که نشان دهنده تنهایی و لطافت روح اوست البته باقی موسیقی فیلم نیز از آهنگ‌ها و سرودهای انقلابی سال ۵۸ بود. من سر صحنه این فیلم حضور نداشتم زیرا بعد از پایان فیلمبرداری به کار اضافه شدم اما یک سفر جداگانه به پاوه داشتم، لوکیشن ها را دیدم و با مردم پاوه صحبت کردم سعی کردم اتمسفر پاوه روی من تاثیر بگذارد. در سفر به پاوه از همه چیز مهمتر برایم این بود که آمبیاس آنجا را ببینم. شنیده بودم که بسیاری از مناطق پاوه دست نخورده است و فقط رشد کرده و خیلی رشد آن وسیع‌تر شده است. به هر ترتیب من برای ساخت موسیقی به خصوص در مورد فیلم‌هایی که مربوط به یک جغرافیای خاص است به مناطق مربوطه سفر می‌کنم تا حس محیط را بگیرم و دوست دارم به لحاظ فیزیکی به فیلم نزدیک شوم در نتیجه همزمان با نوشتن تم ها به پاوه رفتم و در محیط کار قرار گرفتم.

من دوست دارم که موسیقی با فیلم شنیده شود نه جدا از آن به این خاطر که موسیقی فیلم، موسیقی فیلم است خلعتبری در این گفتگو توضیح داده بود: چمران در فیلم یک موسیقی شخصیت و یک تم خاصی داشت. دوست داشتم لطافت روحیه چمران حفظ شود و اگر این اتفاق افتاده باشد که مخاطب این موضوع را بفهمد خیلی اتفاق خوبی است و من هم دنبال همین اتفاق هستم. موسیقی شخصیت چمران در فیلم موتیفی از لطافت و استقامت است. موسیقی فیلم نه تنها وجه لطیف شخصی چمران را نشان می‌داد بلکه در عین حال یک لایت موتیف تنهایی چمران بود. من سعی کردم در ساخت این موسیقی از موسیقی پست مدرنیسمی که امروزه در سینما متدوال شده است فاصله بگیرم و از نقطه‌ای از موسیقی‌های موجود تاریخ استفاده کردم که آن زمان در سرودهای انقلابی چیزهایی مانند این را می‌شنیدیم که یک مقداری تأثیرپذیری از جریان‌های موسیقی امریکا لاتین در این کار بود که مربوط به دوره ۵۸ می‌شد.

برای شنیدن بخش دیگری از موسیقی متن فیلم «چ» اینجا را کلیک کنید

قصه‌ای درباره یک ماجراجوی تمام عیار در موسیقی

آرش گوران آهنگساز و رهبر ارکستر درباره ویژگی آثار فردین خلعتبری گفته است: فردین خلعتبری از آن دست موسیقی‌دانانی نیست که خود را تنها به هنرش محدود کرده باشد. او دست به قلم دارد و شعر هم می‌نویسد و همین شناخت عمیق‌ش از ادبیات باعث می‌شود تا آوازها و قطعاتِ بی‌کلامی که می‌سازد، رنگِ متفاوتی داشته باشد و همین مساله کار را برای ارکستر لذت‌بخش می‌کند. به نظر من همین ماجراست که باعثِ ارتباطِ مخاطب با آثارش می‌شود. از نگاه من فردین خلعتبری در جهان صداها و رنگ‌های گوناگونش، یک ماجراجوی تمام عیار است. او همواره به دنبال استیل‌های مختلف است و بنابراین به هیچ وجه نمی‌توان او را آهنگساز ساکنی دانست. خلعتبری همواره به دنبال متریال‌های مختلف صدایی است تا بتواند احساسات و حرف قلب و روحش را و حتی حالی را که در موقعیت‌های مختلف داشته، دارد و خواهد داشت با شیوه‌ای دیگری بیان کند. این آهنگساز اهل کشف و شهود است و همین جست‌وجوگری باعث شده سراغ فضاهای مختلفی در کارش برود.

ملودی‌هایی که فردین خلعتبری برای آواز می‌نویسد به قدری هر دو طیف مخاطب عام و خاص را در برمی‌گیرد که توضیح درباره تکنیک و اثرگذاری اولیه آن کار مشکلی است؛ اما می‌توان این طور برداشت کرد که نگاهِ او در ملودی‌نویسی برای خواننده به روی یک شعر، نگاه ویژه‌ای است و همیشه برای من جذاب بوده است. من همه موسیقی فیلم‌هایی که فردین خلعتبری نوشته، نشنیده‌ام؛ اما با آنچه از او شنیده‌ام هم به این نتیجه می‌رسم که این آهنگ‌ساز روحِ جست‌وجوگری دارد و هیچ وقت در یک نقطه نمی‌ماند. او می‌خواهد موسیقی‌اش را در ذهنش به سرانجام برساند؛ درست مثل مادری که کودکش را پرورش می‌دهد تا زمانی که وقت تحویل دادنش به جامعه فرا برسد. من «فردین خلعتبری» را ملودی نویس بسیار توانمندی می‌دانم که شعر را به خوبی می‌شناسد و موسیقی‌هایی هم که به واسطه مفاهیم آن شعرها به وجود می‌آورد برای عموم مخاطبان جذاب بوده و گمان می‌کنم این جذابیت را می‌تواند برای مخاطب خاص هم داشته باشد.

پرداختن به آثار فردین خلعتبری به طور حتم نیازمند واکاوی و جستجوهای علمی و پژوهشی بیشتری است. چرا که بستر موسیقی‌های او تک بعدی نیست، او یک موسیقی شناسی چند بعدی است که این تراکم تفکرات را همواره در آثارش چه در حوزه سینما و چه در حوزه‌های دیگر با نظم و ترتیبی مدیریت شده و نظام مند می‌چیند و آن را طوری به گوش مخاطبانش ارسال می‌کند که اصلاً نمی‌توان این موسیقی را جدی نگرفت.

موسیقی‌های فردین خلعتبری متفاوتند چون علاوه بر سازبندی و ارکستراسیون و طراحی و ایده دربرگیرنده روحی برآمده از لطافت آهنگسازی است که موسیقی برایش جدی است. خیلی جدی. همان گونه که این جدیت را نیز در شعر و ادبیات وام گرفته و با بهره‌مندی از آن فضایی را به وجود آورده که در موسیقی فیلم‌هایش نیز کاملاً پیداست. حتی اگر یک اثر ایدئولوژیک محور و پرتره و پر از درگیری چون فیلم «چ» پیش روی او قرار گرفته باشد.

قطعه‌ای که به ضمیمه این گزارش شنیدید بخشی از موسیقی متن فیلم سینمایی «چ» است.