فرزند هنرمند فقید «مرتضی ممیز» ضمن اشاره به کاریزمای پدرش در میان هنرمندان با اطمینان می‌گوید که هیچوقت مسایل مالی برای او اولویت نداشته و در زمان حیات برای هیچ کاری دستمزدبالا طلب نمی‌کرد. سینما خراسان- گروه هنر- آزاده فضلی: سیزده سال پیش مرتضی ممیز که او را «پدر هنر گرافیک مدرن ایران» نام نهادند، […]
فرزند هنرمند فقید «مرتضی ممیز» ضمن اشاره به کاریزمای پدرش در میان هنرمندان با اطمینان می‌گوید که هیچوقت مسایل مالی برای او اولویت نداشته و در زمان حیات برای هیچ کاری دستمزدبالا طلب نمی‌کرد.
سینما خراسان- گروه هنر- آزاده فضلی: سیزده سال پیش مرتضی ممیز که او را «پدر هنر گرافیک مدرن ایران» نام نهادند، از دنیا رفت. مرتضی ممیز در زمینه طراحی پوستر، نشانه، تصویرسازی، صفحه‌آرایی و طراحی جلد کتاب و مجلات آثار ماندگار بسیاری به جا گذاشته که از جمله آنها می‌توان به لوگوهای موزه رضا عباسی، سازمان ملی استاندارد ایران، شرکت سایپا، شهرداری تهران، سازمان آتشنشانی و خدمات ایمنی شهرداری تهران و … اشاره کرد.
توجه ویژه ممیز به آموزش گرافیک سبب شد که به همراه دیگر گرافیست‌های هم‌دوره‌اش، گروه گرافیک را در دانشکده هنرهای زیبا دانشگاه تهران راه اندازی کنند.
انوشیروان ممیز فرزند استاد مرتضی ممیز از سال ۱۳۸۴ که ممیز دارفانی را وداع گفت، مؤسسه فرهنگی هنری ممیز را با کمک همسر استاد، دوستان گرافیست و شاگردانش برپا کرده است. وی، مدیر اجرایی مؤسسه فرهنگی هنری مرتضی ممیز و افسانه بدری (ممیز) مادر انوشیروان، رئیس هیئت مدیره هستند.
این مؤسسه به مدت سیزده سال مراسم بزرگداشت و نمایشگاه آثار طراحی گرافیک استاد ممیز را برگزار کرده است. فرزند استاد نیز همچون خود او، از اظهارنظر درباره دیگران و حاشیه به دور است و می‌گوید «حاشیه به پیشبرد اهداف و پیشرفت گرافیک کمکی نمی‌کند و باید هر کسی به اندازه خودش و نهادهای هنری به اندازه خودشان کمک کنند تا گرافیک وضعیت بهتری داشته باشد.»
در ادامه گفتگوی مشروح مهر با انوشیروان ممیز به بهانه آغاز سال جدید و برگزاری سیزده سال مراسم بزرگداشت برای مرتضی ممیز و چاپ کتاب آثار او را می‌خوانید.
البته ذکر این نکته خالی از لطف نیست که برخی آثار و اتودهای استاد ممیز در نمایشگاه پژوهشی «از کجا به کجا» در گالری ثالث تا ۲۸ فروردین ماه ۹۸ به نمایش درآمده است که علاقمندان به هنر طراحی و گرافیک می‌توانند از آثار پدر گرافیک ایران بازدید کنند.
* آقای ممیز شما چرا مؤسسه مرتضی ممیز را به «بنیاد ممیز» تبدیل نکرده‌اید؟ آیا موانع و مشکلاتی در این زمینه پیش روی‌تان بوده است؟
این موضوع در اصل کار تفاوت ایجاد نمی‌کند چراکه سالگرد استاد ممیز هر سال برگزار می‌شود. بنیاد از لحاظ مراحل ثبت خیلی سخت‌تر از مؤسسه است و روش گرفتن مجوز بنیاد با مؤسسه تفاوت دارد. به همین دلیل برای اینکه زمان زیادی برای ثبت بنیاد طول نکشد مؤسسه فرهنگی هنری مرتضی ممیز را ثبت کردیم. البته مراحل ثبت بنیاد مرتضی ممیز هنوز در جریان است چراکه اساسنامه متفاوتی نسبت به مؤسسه دارد.
*مؤسسه مرتضی ممیز چه رویکردی دارد و در طول سال چه کارهایی انجام می‌دهد؟
حفظ و حراست از آثار استاد ممیز بر عهده ما یعنی خانواده ایشان و مؤسسه فرهنگی هنری ممیز است و به همین دلیل سعی می‌کنیم این مهم را به نحو احسن انجام دهیم. رویکرد اصلی ما برگزاری مراسم سالانه بزرگداشت استاد ممیز است و این مراسم تاکنون هر سال و بدون وقفه برگزار شده است. ما یک مؤسسه خصوصی هستیم و به همین دلیل مشکلات خاص خودمان را داریم و سعی می‌کنیم به جای اینکه کارهای پراکنده انجام دهیم، توان‌مان را برای برگزاری یک مراسم درخور استاد جمع کنیم.
درآمد مالی از مؤسسه ممیز نداریم که بخواهیم بیشتر از برپایی مراسم بزرگداشت و نمایشگاه آثار استاد، فعالیت کنیم اما من فکر می‌کنم در همین حد نیز قابل قبول است
در کنار این فعالیت‌ها، اگر نهاد، ارگان یا مؤسسه‌ای درصدد برگزاری مراسم بزرگداشت یا نمایشگاهی از آثار استاد داشته باشد ما نیز به آنها بر اساس موضوع نمایشگاه کمک می‌کنیم. برای مثال به تازگی در دانشگاه گیلان مراسمی برای استاد ممیز برگزار شد که ما یک سری از کارهای استاد که در نمایشگاه‌های قبلی به نمایش در آمده بود و حتی فایل کارهای استاد را در اختیار آنها قرار دادیم که نمایشگاه به خوبی برگزار شد.
در مؤسسه فرهنگی هنری ممیز از این دست فعالیت‌ها انجام می‌شود و ما از پس این دست کارها بر می‌آییم. ما درآمد مالی از مؤسسه ممیز نداریم که بخواهیم بیشتر از این فعالیت کنیم اما من فکر می‌کنم در همین حد نیز قابل قبول است البته که کم و کاستی‌هایی وجود دارد، اما در حد و اندازه خودمان سعی در برگزاری مراسم به نحو شایسته داریم. لازم است اینجا از تمام سازمان‌ها و نهادهای هنری که ما را در برگزاری مراسم یاری و حمایت می‌کنند، قدردانی کنم.
* هر سال در برگزاری مراسم بزرگداشت استاد مرتضی ممیز تغییراتی صورت می‌گیرد؟
– سعی می‌کنیم هر سال با رویکردی متفاوت این مراسم را برگزار کنیم، اما زیاد دستخوش تغییر نشده است، البته سال‌های ابتدایی برگزاری مراسم روال مشخصی داشت، چون مراسم کوچک‌تری را شاهد بودیم.
همچنین ابعاد نمایشگاه نیز کوچک‌تر بود و شاید مهمترین تغییری که در این سال‌ها صورت گرفته، بزرگ‌تر شدن نمایشگاه است. همچنین سعی کردیم رویکرد آموزشی آن را پررنگ‌تر کنیم. در زمان برگزاری نمایشگاه، ورکشاپ‌هایی آموزشی با موضوعات مختلف که هر سال انتخاب می‌شوند، برگزار می‌کنیم و دو سه سال است که به صورت جداگانه جلسات پرسش و پاسخ با طراح مدعو، برای مخاطبان در نظر می‌گیریم، چراکه روز افتتاحیه نمایشگاه شلوغ است و استاد مدعو نمی‌تواند پاسخگوی آنها باشد.
* دعوت از استاد مدعو هم بر اساس ابعاد آموزشی نمایشگاه انتخاب می‌شود؟
– سعی می‌کنیم طراحی که از او برای شرکت در نمایشگاه و مراسم انتخاب می‌کنیم، حتماً معلم باشد، چون طراحانی هستند که معروفند و خیلی کارهای جذابی دارند، اما الزاماً معلمان خوبی نیستند و تدریس ندارند. بنابراین جنبه آموزشی طراح مدعو برای ما بسیار مهم است، کما اینکه امسال در سیزدهمین مراسم بزرگداشت استاد ممیز، طراح فرانسوی که دعوت شده بود، در دانشگاه تدریس می‌کند و ورکشاپی که این طراح در آموزشگاه ویژه برگزار کرد با استقبال خوبی مواجه شد و بسیار آموزنده و جذاب بود.
* استقبال از این ورک شاپ ها چطور بوده است؟
– معمولاً بازخوردها مثبت است چراکه دانشجویان و حتی طراحان حاضر در ورک‌شاپ با ابعاد دیگری از کار گرافیک آشنا می‌شوند و این نکته مهمی است. به هر حال استاد مدعو تجاربی دارد که وقتی در مورد آنها صحبت می‌کند به نوعی تبادل اطلاعات و تعامل صورت می‌گیرد و این اتفاق بسیار خوبی است.
* گویا در نظر دارید کتابی از کارهای استاد مرتضی ممیز منتشر کنید، در مورد جزئیات آن صحبت می‌کنید؟
کتابی با موضوع تصویرسازی‌ها استاد ممیز و با عنوان «همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» در حال آماده‌سازی داریم که البته محتوای کتاب آماده است و سعی کرده‌ایم هیچکدام از تصویرسازی‌های استاد از قلم نیفتد
– بله، کتابی با موضوع تصویرسازی‌ها استاد ممیز و با عنوان «همه تصویرسازی‌های مرتضی ممیز» در حال آماده سازی داریم که البته محتوای کتاب آماده است و سعی کرده‌ایم هیچکدام از تصویرسازی‌های استاد از قلم نیفتد. امیدواریم مسائل مادی آن نیز آماده شود تا بتوانیم زودتر آن را منتشر کنیم، اما به احتمال زیاد اردیبهشت ماه سال ۹۸ این کتاب در دو جلد و در ۱۴۰۰ صفحه منتشر خواهد شد.
ساعد مشکی، طراحی و تدوین این دو جلد کتاب را بر عهده دارد و نشر مشکی نیز با حمایت مؤسسه فرهنگی هنری ممیز این کتاب را منتشر خواهد کرد. زمان رونمایی از این کتاب برای ما مهم است و قصد داشتیم به مراسم امسال برسد که مسائل مادی مانع این کار شد.
لازم است به این نکته اشاره کنم که متأسفانه کتاب تصویر و تصور استاد ممیز که سال ۱۳۶۷ چاپ شده بود، به صورت افست و بدون اطلاع و اجازه ما منتشر شده است و به نظر من این جریان، نقض حقوق مؤلف، ناشر و صاحبان اثر است. همین راستا به دنبال این هستیم که موضوع را از طریق اتحادیه ناشران پیگیری کنیم.
* خاطره‌ای از روند طراحی‌های استاد ممیز دارید؟ شایعه درباره طراحی لوگوی نهضت سوادآموزی و اینکه استاد برای طراحی این لوگو دستمزد بالایی طلب کرده است، صحت دارد؟
– استاد همیشه می‌گفت «نصف عمرم مجانی کار کردم»! چون همانطور که خودتان در جریان هستید مجلات و انتشاراتی‌ها خیلی متمول نیستند و نمی‌توانند دستمزد بالا پرداخت کنند.
از طرف دیگر بیشتر کارهای استاد ممیز فرهنگی است به همین دلیل فکر نمی‌کنم استاد خواهان دستمزد بالایی بوده باشد، اما در مورد لوگوی نهضت سواد آموزی باید بگویم که در کتاب نشانه‌های استاد طرحی با این عنوان وجود دارد که اثر انگشت است اما این طرح هیچوقت به عنوان آرم اصلی انتخاب نشد.
* البته کار طراحی گرافیک بسیار سخت است و یک طراح گرافیک معمولاً سال‌ها تجربه را در یک طرح تصویر می‌کند، به همین دلیل طلب کردن دستمزد بالا برای یک طرح یا لوگو مانعی ندارد.
– دقیقاً همین‌طور است اگر تعرفه انجمن طراحان گرافیک ایران را هم بررسی کنید قیمت‌های مناسبی را پیشنهاد داده‌اند. از طرف دیگر طراحانی مانند استاد ممیز که سال‌ها در این حرفه فعالیت کرده‌اند حق چنین دستمزدی را دارند اما تا آنجایی که من اطلاع دارم اینگونه نبوده که رقم بالایی را طلب کرده باشند.
هرچند مهم است که چه کسی لوگو را طراحی می‌کند با چه سابقه و پشتوانه‌ای؛ اما با این حال انجمن تعرفه‌ای را دارد و تا زمانی که استاد در قید حیات بود از همان تعرفه استفاده می‌کرد. با این حال مطمئن هستم که هیچوقت مسائل مالی برای استاد اولویت نداشت.
در حال حاضر به واسطه پیشرفت تکنولوژی و نرم افزارهای کامپیوتری تصور می‌شود که کار طراحی آسان است اما همچنان که استاد نیز در کتاب‌هایش به آن اشاره کرده است، تا زمانی که یک طراح به موضوع واقف نباشد، نمی‌تواند طرحی درست و مرتبط با موضوع را ارائه کند. آرم‌ها و طرح‌هایی هستند که هیچ گونه سنخیتی با مؤسسه یا سازمان مربوطه ندارند و تنها صرفاً یک آرم به حساب می‌آید.
* استاد ممیز یکی از پایه‌گذاران انجمن گرافیک بود و خیلی تلاش برای راه‌اندازی آن و موزه گرافیک کرد. می‌گویند سبک کلاس‌داری استاد شبیه به مربیگری علی پروین بوده و جالب است این دو نفر هر دو از چهره‌های محبوب هستند و هیچکس خاطره بدی از آنها ندارد. در مورد کاریزما و محبوبیت استاد صحبت کنید.
– مرتضی ممیز به نظر من یک کاریزمای اساسی داشت و دارد؛ نمایشگاه‌های سالانه ما نشان دهنده این است که هنوز محبوبیت استاد کم رنگ نشده است و کاریزما و دِینی نسبت به او وجود و هنوز ادامه دارد.
* لقب «پدر هنر گرافیک مدرن» از کجا آمد؟
فکر می‌کنم لقب پدر هنر گرافیک ایران به دلیل تلاش و راه اندازی رشته گرافیک در دانشگاه بود البته این تلاش‌ها، فردی نبوده است و گروهی از هنرمندان گرافیک با همراهی یکدیگر این کار را به سرانجام رسانده‌اند
– این یک بحث طولانی است همچنان که خود استاد نیز به این موضوع اعتقاد نداشتند چون همیشه معتقد بود این عناوین شخص را خراب می‌کند و به خاطر و به همین دلیل این عناوین را دوست نداشتند.
ایشان در جایی در پاسخ به این سوال می‌گوید «من تنها یک تلاشگرم». فکر می‌کنم این لقب به دلیل تلاش و راه اندازی رشته گرافیک در دانشگاه بود البته این تلاش‌ها، فردی نبوده است و گروهی از هنرمندان گرافیک با همراهی یکدیگر این کار را به سرانجام رسانده‌اند همچنین شکل گیری انجمن صنفی طراحان گرافیک ایران نیز یکی از اقدامات این گروه از طراحان است.
* خیلی از هنرمندان، سال‌های ابتدایی بعد از انقلاب اسلامی از کشور رفتند یا اگر ماندند به هر دلیلی زاویه‌ای داشتند یا نسبت به آنها زاویه وجود داشت، ولی استاد این‌طور نبود و علیرغم شاخص بودن در سال‌های قبل انقلاب، بعد انقلاب هم خیلی تغییر منش و روش نداد و هنوز هم اسمشان ماندگار است. به نظر شما راز ماندگاری استاد ممیز چیست؟
– مرتضی ممیز همیشه اعتقاد داشت باید درست کار کنیم. همچنین اعتقاد داشت که باید در همین مملکت کار کرد چراکه وقتی شخصی به کشوری دیگر می‌رود درصد موفقیت پایین می‌آید و اینکه هر کشوری راه و روش مخصوص به خود را دارد. آداب و رسوم و فرهنگ خودش را دارد و اگر شخص بخواهد دوباره با فرهنگ و روش‌های آن کشور آداپته شود زمان زیادی لازم است.
* رویکرد و چشم‌انداز آینده مؤسسه فرهنگی مرتضی ممیز چیست؟
– تا جایی که توان داریم و از نظر مالی می‌توانیم، سعی می‌کنیم مراسم بزرگداشت و نمایشگاه آثار استاد مرتضی ممیز را به صورت سالانه برگزار کنیم. همچنین سعی می‌کنیم مراسم به سمت نسل جدیدی از طراحان گرافیک برود و جنبه آموزشی این مراسم و نمایشگاه را بیشتر کنیم کما اینکه طی دو سه سال گذشته نیز چنین هدفی به ثمر رسیده است.
قبلاً از افرادی دعوت می‌کردیم که دوستان استاد و از اعضای قدیمی تر انجمن طراحان گرافیک و باتجربه بودند و روابط دوستانه بیشتری با استاد داشتند، اما تصمیم گرفتیم بیشتر به سمت طراحانی برویم که جوان هستند و کارهایشان جذاب‌تر است. در سیزدهمین بزرگداشت استاد ممیز، نمایشگاه تایپ فیس و تایپ دیزاین‌های یک طراح را به نمایش گذاشتیم که کار جدیدی به‌حساب می‌آمد، همچنین در این نمایشگاه مراحل آماده سازی یک فونت را شاهد بودیم و کارگاه‌هایی که برگزار شد نیز همگی درباره فونت و تایپ فیس بود.
سال ۹۶ نیز استادی از دانشگاه باهاوس آلمان دعوت کردیم که تاکیدش بر روش‌های آموزش گرافیک بود. هدف ما این است که در حوزه گرافیک مسائل جدیدتر را مطرح کنیم به همین دلیل سعی می‌کنیم اساتیدی که به مسائل جدیدتر در حوزه گرافیک آشنایی دارند، دعوت به حضور کنیم، چون حوزه‌های جدید مثل طراحی وب و اپلیکیشن لازمه دنیای جدید است و ما به آنها نیازمندیم.
* چرا از اساتید گرافیک ایرانی برای مراسم بزرگداشت و نمایشگاه استاد ممیز دعوت نمی‌کنید؟
– اگر به سیزده سال گذشته نگاه کنیم نمایشگاهای بسیاری از طراحان ایرانی در کنار نمایشگاه طراح مدعو برگزار شده است مانند: نمایشگاه «دیوارکوب» نمایشگاه منتخبی از آثار استاد ابراهیم حقیقی، نمایشگاه «شهرت و اعتبار» و نمایشگاه منتخب پوسترهای استاد خسرو بیات. همچنین هرساله سعی در نمایش آثاری از استاد ممیز به همراه اتودهای ایشان بوده‌ایم که برای جوانانی که کار طراحی انجام می‌دهند، بسیار جذاب و مانند کلاس درس است و امیدوارم آرشیو کارهای استاد به ما اجازه دهد طی سال‌های آینده این روند را ادامه دهیم. از اهداف آتی ما این است که نمایشگاه‌ها در شهرستان‌ها نیز برگزار شود و به همین دلیل هر شهری که ابراز تمایل برای برگزاری چنین نمایشگاهی داشته باشند، ما نیز از آن استقبال می‌کنیم.
برای ما مهم است که طراحی که دعوت می‌کنیم طراحی مهم و کارهایش قابل ارائه باشد، به همین دلیل سعی می‌کنیم از کشورهای مهمان دعوت کنیم که در حوزه گرافیک حرفی برای گفتن داشته باشند، این از اهداف مرتضی ممیز بود که با گرافیک روز دنیا در ارتباط باشیم.
* نظر استاد در مورد آموزش گرافیک در ایران و آدم‌هایی که در هر جایی به اصطلاح طراحی می‌کنند چیست؟ کارهایی که الان راه افتاده چقدر با ایده اولیه و اهدافی که استاد داشته مغایرت یا مطابقت دارد؟
– ترجیح می‌دهم پاسخ این سوال را به سخنان استاد ممیز در کتاب «مقالات و گفتگوها» ی ایشان که انتشارات دید آن را منتشر کرده است، ارجاع دهم که به این قرار است: «عده ای و از جمله نگارنده که به ناچار به خاطر تأمین معاش به طرف حرفه طراحی گرافیک رفتند، اوایل کار در فرصت‌های کمیاب کوشش می‌کردند مساله هنر را با کار بازار توأم کنند. علاوه بر مصور کردن که همیشه رواج کامل داشت، اعلان نمایشنامه‌ها و نمایشگاه‌های هنری در تیراژ محدود ۱۰۰ تا ۲۰۰ نمونه و با تکنیک ابتدایی سیلک طراحی و تهیه می‌شد. تعداد این سفارشات بسیار اندک و شاید حداکثر بیش از ده نمونه در سال نبود و به دلیل بدی چاپ همیشه طرح‌های آنها خوب از کار در نمی‌آمد. اما به هر حال همین کوشش‌ها بود که بعدها در نیمه دوم دهه ۵۰ – ۱۳۴۰ اعلان‌های فرهنگی را به شیوه جدید در تهران مطرح کرد و پایه‌ای برای تولد هنر گرافیک معاصر ایران شد. در سال ۱۳۳۸ دانشکده هنرهای تزئینی تهران توسط وزارت فرهنگی و هنر تأسیس و هنر گرافیک توسط هوشنگ کاظمی به صورت رشته مستقلی در آنجا تدریس شد. هشت سال بعد نیز در دانشکده هنرهای زیبا با کوشش نگارنده، رشته طراحی گرافیک به وجود آمد و امروز نزدیک ۹۰ درصد طراحان حرفه‌ای گرافیک ایران فارغ التحصیلان دانشکده هنرهای زیبا هستند.
ابتدا باید گفت که همه گرایشات گوناگون موجود و مطرح فعلی نشأت گرفته از کوشش‌های همان طراحان باسابقه قبلی است که هنوز هم فعالانه حضور خود را حفظ کرده و در نتیجه تأثیری عمیق بر جامعه و محیط کار گذارده‌اند. این طراحان که از ابتدا بیشتر در حوزه‌های فرهنگی و هنری جامعه فعالیت می‌کردند، آثاری را به وجود آوردند که هنوز هم از ماندنی‌ترین و معتبرترین آثار گرافیک معاصر ایران به شمار می‌رود و چون اغلب علاوه بر طراحی، معلمین و مدرسین رشته‌های گرافیک مدارس ما نیز بوده و هستند، به طور طبیعی بر نسل بعدی و جوان ما تأثیری اساسی بر جای نهاده‌اند و علاوه بر آن، آثار ایشان تنها نمونه‌های ایرانی هنرمندانه و سرمشق‌های معتبر طراحان جوان است.
در سال‌های دهه ۵۰ – ۶۰ در کارهای طراحان قدیمی گرایشاتی به جانب هنرها و نقوش سنتی ایران به وجود آمد. همین امر در بعد از انقلاب سبب جذابیت‌ها و مقبولیت فراوان و باعث شد طراحان جوان ما، شتاب زده برای کسب هویتی آسان به سوی نقوش و اشکال سنتی ایران هجوم آورند. در حالی که نقوش ما هر یک به مانند کلمات فارسی از بار معنایی فکری عرفانی خاص خود بهره مند بودند و چون آگاهی طراحان جوان در این زمینه‌ها کم و ناکافی بود بهره برداری از نقوش قدیمی در کارهایشان، برداشتی سطحی را ارائه می‌کرد و بیانی ناقص و متضاد با موضوع کار را نشان می‌داد. علاوه بر آن به دلیل همین ناآشنایی با فرهنگ و مفاهیم نقوش قدیمی، گسترش و تحولی در کارها و شیوه‌های ایشان به وجود نیامد و به قول شاعر «خلق را تقلیدشان بر باد داد.»
آثار گرافیکی مخلوط با نقوش قدیمی، معنی دوگانه‌ای پیدا کردند و یک بام و دو هوا شدند و همین عدم تجانس اغلب به خستگی طراحان انجامید؛ چرا که ایشان از ورای پختگی اندیشه و ذهن و دید از میراث فرهنگی جامعه خود استفاده نمی‌کردند بلکه به مانند وراث نارسی بودند که میراث خود را بی محابا به باد می‌دهند. لذا هجوم فرهنگ قدیم به ناگاه فروکش کرد و علی در کنار حوض تنها و حیران ماند و این آغاز خطری و یا شاید آغاز جهشی مثبت بود. گروه دیگری از طراحان می‌پنداشتند این حرکت به جای آنکه حرکت و جستجویی هنری باشد جهتی سیاسی دارد. به همین دلیل راه خود را به طرف غرب برگرداندند و تحولات آنجا را الگوی کار قرار دادند و اکنون در این بررسی پانوراماگونه، چهره‌ای غریب و ناآشنا پیدا کرده‌اند چرا که به رغم همه ناآگاهی‌ها و سر به دیوار کوفتن‌ها و قرض کردن هویت‌های عاریتی، یک نکته زنده و حاضر وجود دارد و آن نفس به خود آمدن و برپای خود ایستادن است. این به خود آمدن هر چند آرمانی است اما دنباله خواست جوشانی است که فقط با کوشش و پژوهش، از حرف به عمل در می‌آید و این امر البته کاری است کارستان.»
Δ