«هنرمند انقلابی» کیست و چه انتظاری از «هنر انقلابی» داریم؛ اینها سوالاتی ساده است که به‌نظر می‌رسد در ۴۰ سالگی انقلاب هنوز پاسخ واضح و موردوثوق همه طیف‌های فکری برای آن نیافته‌ایم. سینما خراسان -گروه هنر-آزاده فضلی: هنر در واقع به نمایش گذاشتن اندیشه‌ها، عواطف و احساسات هنرمند است اما هنر انقلابی با توجه به […]
«هنرمند انقلابی» کیست و چه انتظاری از «هنر انقلابی» داریم؛ اینها سوالاتی ساده است که به‌نظر می‌رسد در ۴۰ سالگی انقلاب هنوز پاسخ واضح و موردوثوق همه طیف‌های فکری برای آن نیافته‌ایم.
سینما خراسان -گروه هنر-آزاده فضلی: هنر در واقع به نمایش گذاشتن اندیشه‌ها، عواطف و احساسات هنرمند است اما هنر انقلابی با توجه به این تعریف، هنری است که مدافع ارزش‌هایی است که در جریان انقلاب شکل گرفته‌اند و این ارزش‌ها را مطالبه می‌کند.
در واقع، «هنر انقلابی» هنری است که بر زندگی فردی و اجتماعی انسان‌ها مؤثر باشد. هنر «انقلاب» پاسخ به آرمان‌هایی است که تنها محدود به سال‌های ابتدایی انقلاب نیست، بلکه فراتر از آن و هنری است متذکر، امیدبخش، عدالت‌جو، روشنگر و مستقل.
با وجود این تعابیر به‌ظاهر بدیهی اما در ۴۰ سالگی انقلاب اسلامی ایران، به نظر می‌رسد، مفاهیمی همچون «هنر انقلاب» و «هنرمند انقلابی» هنوز در قالب یک برداشت مشترک و قابل استناد در میان هنرمندان و سیاست‌گذاران متبلور نشده و هر از گاهی تعریف‌های متضاد و گاه متناقض از این مفاهیم، منشأ بروز سوءتفاهم‌هایی شده است.
در این گزارش و در گفتگوهایی صریح با چند چهره شاخص جریان هنر انقلاب تلاش کرده‌ایم تصویری واضح‌تر از اشتراکات و افتراقات تعاریف مختلف از «هنر انقلاب» و «هنرمند انقلابی» به دست آوریم.
هنرمند انقلابی نسبت به اتفاقات پیرامونش منفعل نیست
سیدمسعود شجاعی طباطبایی کاریکاتوریست و مدیر مرکز هنرهای تجسمی حوزه هنری، در گفتگو با سینما خراسان هنرمند انقلابی را هنرمند معاصری دانست که نسبت به اتفاقات پیرامونش واکنش نشان می‌دهد و گفت: هنرمند انقلابی، هنرمندی است که همیشه در جناح مظلومان قرار می‌گیرد و برای افشای ظالمان کار می‌کند. این هنرمند در بزنگاه‌ها حضور خودش را نشان می‌دهد و حرفی برای گفتن دارد و حرف‌هایش از سر دلسوزی و دغدغه و نگاه به ارزش‌هایی که برگرفته از فرهنگ دینی و مقاومت است.
شجاعی طباطبایی: هنرمند انقلابی باید بتواند متأثر از اتفاقات پیرامونش، متعهدانه هنرش را عرضه کند و این موضوع سبب می‌شود هنرمند حرف و حرکتش اثرگذار و جریان‌ساز باشد. وی با اشاره به فرمایش امام خمینی (ره) مبنی بر اینکه «هنر دمیدن روح تعهد در کالبد بشر است»، اظهار کرد: هنرمند انقلابی باید بتواند متأثر از اتفاقات پیرامونش، متعهدانه هنرش را عرضه کند و این موضوع سبب می‌شود هنرمند حرف و حرکتش اثرگذار و جریان‌ساز باشد. یکی از وجه تمایز هنرمند انقلابی این است که نسبت به اتفاقات پیرامونش منفعل نیست و همیشه در تلاطم و در عین حال افشاگر و اثربخش است.
نگاه هنرمند انقلابی به آینده امیدوارانه است
محسن مؤمنی شریف رئیس حوزه هنری نیز در تعریف هنرمند انقلابی به سینما خراسان گفت: هنرمند انقلابی به کسی اطلاق می‌شود که مسائل انقلاب اسلامی برایش مهم باشد که این مسائل، شامل مسائلی چون آینده ایران و فراتر از ایران می‌شود. هنرمند انقلابی، همچنین نسبت به عدالت، ظلم ظالمان و مسائلی که سرنوشت یک ملت را به مرور زمان تغییر دهد، حساس است و بی اعتنا نیست.
مؤمنی تاکید کرد: انقلاب اسلامی در زمانی که دنیا دو تکه شده بود، ایجاد شد تا به صورت مستقل درباره مسائل انسانی صحبت کند نه با تکیه بر تفکری که به قدرت خاصی تعلق دارد و قرار است نسبت به برخی مسائل چشم‌پوشی کند.
رییس حوزه هنری درباره ویژگی‌های آثار هنری هنرمندان انقلاب اسلامی نیز گفت: علی القاعده در هر رشته هنری، زبان هنر متفاوت است اما ابتدا آثار باید جذاب باشند، دوم باید دارای پیام جدیدی برای انسان امروزی باشد تا تأثیرگذاری داشته باشد و فراتر از اینها باید در پیامش نسبت به آینده دنیا امیدوار باشد و صرفاً به بیان رنج‌ها و مصیبت‌ها نپردازد یعنی مهمترین ویژگی هنرمند انقلابی این است که نگاهش به آینده امیدوارانه است که جهان بینی اسلامی نیز تأیید کننده این امر است.
علاوه بر این تعاریف، برخی معتقدند که هنر انقلاب در ایران به تعدادی از آثاری که موضوع‌شان مربوط به روزهای انقلاب، تظاهرات یا مسائل مربوط به ظلم و ستم از سوی رژیم پهلوی نسبت به مردم است محدود دانسته می‌شود، نیست و حتی هنرمند انقلابی نیز معنایی فراتر دارد. یکی از این افراد، غلامعلی طاهری است که در این باره به سینما خراسان گفت: هنر انقلابی یعنی هنری که بیانگر اعتراضات اجتماعی است چرا که هنرمند به تعبیر من آئینه زمان خود است. پس هنر انقلاب یعنی فریاد هنرمند حق طلب؛ در هر شیوه، سیستم، حکومت و در هر جایگاهی که هنرمند قرار دارد. بنابراین، هنر انقلاب در تمامی انقلاب‌های جهان از جمله در کشور ایران بیان آلام و دردمندی بینوایان است و صرفاً طراحی و نقاشی از تظاهرات در خیابان هنر انقلابی محسوب نمی‌شود. وقتی هنرمندان رئالیست ما نیز به مسائل، مشکلات و مصائب مردم و دردمندی آن‌ها می‌پردازند و آن‌ها را به تصویر می‌کشند، این نوع هنر، هنری سالم و بی‌آلایش است و در آن فریب و دروغ راهی ندارد و به مثابه حقیقتی است که از متن و بطن جامعه درآمده است، بنابراین هنری منبعث از انقلاب است.
به آینده هنر انقلاب بسیار امیدوارم
محمدعلی رجبی دوانی پژوهشگر، استاد دانشگاه و کارشناس هنری نیز درباره هنر انقلاب به سینما خراسان گفت: زمانی ما درباره هنر انقلابی صحبت می‌کنیم و گاهی در مورد انقلاب در هنر؛ هر هنری برای تحول خودش، نیاز به انقلاب دارد و انقلاب نیز زمانی صورت می‌گیرد که یک شخص یا جامعه به خودش بنگرد و در بنیادهای خودش تحولاتی را ایجاد کند که این جز ذات هنر به حساب می‌آید.
وی افزود: قبل از پیروزی انقلاب اسلامی هنری داشتیم که سال‌ها درجا می‌زد و علاوه بر آن، پیرو شده بود چون همان زمانی که از هنر غرب کپی صورت می‌گرفت در غرب مباحث جدی‌تری مطرح بود.
این کارشناس هنری تاکید کرد: زمانی که به انقلاب اسلامی، توسط هنرمندانی که درد انقلاب داشتند توجه شد، مسائلی مورد توجه قرار گرفت که هنر تبدیل به موضوع دوم شد و موضوع اول، نسبت انسان با حقیقت قرار گرفت. طرح حقیقت هر چه گذشت عمیق‌تر شد به علاوه اینکه امام خمینی (ره) بر این موضوع تاکید داشتند و معتقد بودند که انقلاب در حقیقت و فطرت انسان رخ می‌دهد و اگر کسی فطرت خودش را بشناسد همانا خدا را شناخته است. این مباحث سبب شد تا تکنیک‌ها، روش‌ها و بیان‌های هنری به تبع آن، شروع به شکل گرفتن کند نه اینکه ما سرگرم این ظواهر شویم و موضوع اصلی، مساله دوم ما شود. در حال حاضر ما در این مسیر قرار داریم البته نسبت به ابتدای انقلاب، عمیق‌تر شده‌ایم ولی همچنان در راه هستیم و در حال تحولاتی هستیم در نسبت با حقیقت هنر انقلاب. در این مسیر جنگ تحمیلی به ما کمک عجیبی کرد و مسائلی را دیدیم که تحملشان سخت بود.
رجبی‌دوانی: به آینده هنر انقلاب بسیار امیدوارم و فکر می‌کنم اگر قرار باشد بشر امروز در دوران پست‌مدرن حرفی داشته باشد، فقط می‌تواند از این طریق راهی پیدا کند. رجبی دوانی گفت: اگر ایران مقدس است و باید از آن حمایت کنیم به خاطر حقیقتی است که در ایران محقق شده و اگر جان‌ها اعتبار دارند به خاطر آن حقیقت است. این مساله الان در حال عمیق‌تر شدن و با استناد به آثاری که شکل می‌گیرند، است. در حال حاضر هنر ما در مرحله خودآگاهی قرار دارد که باید با تأمل کار شود و تعداد کارها کم می‌شود. من به آینده هنر انقلاب بسیار امیدوارم و فکر می‌کنم اگر قرار باشد بشر امروز در دوران پست مدرن حرفی داشته باشد، فقط می‌تواند از این طریق راهی پیدا کند.
جدا از هنر انقلاب، دیدگاه‌های مختلفی درباره هنرمند انقلابی وجود دارد اما متداول‌ترین تعریف این است که به هنرمندی انقلابی اطلاق می‌شود که متعهد به آرمان‌ها و ارزش‌های انقلاب است و همیشه حرفی برای گفتن دارد و نسبت به مسائل و موضوعات پیرامون جامعه‌اش، منفعل نیست. بر این اساس، مرتضی گودرزی دیباج هنرمند پیشکسوت نقاش نیز در این باره به سینما خراسان گفت: هر کسی که در مقطعی از تاریخ براساس تعهد دینی، ملی و انسانی خود اثری آفریده است و در آن نگاه مبارزاتی، روشنگرانه، افشاگرانه، تذکر دهنده، امیدبخش و نظایر آن در همراهی با مردم خویش و بر اساس منافع جامعه وجود دارد هنرمند انقلاب است، ولو به خلق یک اثر.
هنرمند انقلابی جرأت «مرگ بر آمریکا» گفتن دارد
هنرمند انقلابی کسی است که جرأت «مرگ بر آمریکا» گفتن را دارد یعنی اگر در اثر هنرمندی این جمله نمود داشت و کارش ضدامپریالیست آمریکا و انگلیس بود، هنرمند انقلابی به حساب می‌آید. از طرف دیگر برخی همچون محمدحسین نیرومند هنرمند طراح و کاریکاتوریست نیز به این موضوع معتقد نیستند که هنرمند انقلابی معنایی فراتر دارد. نیرومند در تعریف هنرمند انقلابی به سینما خراسان گفت: به نظر من هنرمند انقلابی کسی است که جرأت «مرگ بر آمریکا» گفتن را دارد یعنی اگر در اثر هنرمندی این جمله نمود داشت و کارش ضدامپریالیست آمریکا و انگلیس بود، هنرمند انقلابی به حساب می‌آید.
وی افزود: البته برخی معتقدند که آثار انسانی نیز جزو هنر انقلابی به حساب می‌آیند اما من این موضوع را قبول ندارم چراکه وقتی صفت انقلابی را استفاده می‌کنیم بحث مبارزه و جهاد در آن پررنگ می‌شود. به نظر من کاریکاتوریست‌ها نگاه انقلابی‌تری نسبت به بقیه هنرمندان دارند چون زبان شناخته شده و جهانی‌تری نیز دارد.
نکته مهم و قابل توجه در این گزارش، توجه به این موضوع است که چرا برخی از هنرمندان انقلابی همچون گذشته فعالیت ندارند یا دچار انحراف در مسیر خود شدند؟ آیا نسبت به موضوعات جامعه حساسیت خود را از دست داده‌اند یا احساس نیاز به مطرح کردن موضوعات ندارند؟
غلامعلی طاهری در این باره معتقد است نباید دایره هنر و هنرمندان را نسبت به تعریف هنر و هنرمندان انقلاب محدود کنیم، چراکه هنر انقلاب رویشی فرهنگی از بطن جامعه بود که آحاد ملت اعم از روشنفکران و هنرمندان و مردم عامی در آن مشارکت داشتند و هنر انقلاب را به ثمر رساندند که ما باید به این افتخار کنیم. خط کشی کردن باعث اختلافاتی شد که تاکنون نیز ادامه دارد؛ این خط‌کشی و اختلاف‌ها باعث شد که ما نتوانیم بگوییم هنر انقلاب چه تأثیری روی مردم گذاشته است.
مرتضی گودرزی دیباج نیز در این مورد به سینما خراسان گفت: اساساً یکی از دلایل متعددی که بخش زیادی از هنرمندان انقلاب بعدها از همراهی با انقلاب باز ماندند و در صف «معترضان خاموش» قرار گرفتند، همین بود که نه در شعار بلکه در عمل، خط کشی‌هایی ایجاد شد و برخی خودی و برخی غیر خودی و عده‌ای خودی‌تر و محرم‌تر و عده‌ای نامحرم تعریف شدند. چنانچه به قول جورج ارول برخی برابر و بعضی برابرتر شدند!
عکس کنار خبر از مسعود شهرستانی است.
Δ