خالق نُت‌های ماندگار سینمای جنگ/ صدای این «سوت» فراموش نمی‌شود

سینما خراسان-گروه هنر-علیرضا سعیدی: قصه آدم‌های جنگ، قصه آدم‌هایی که هشت سال به معنا و مفهوم مطلق کلمه در مقدس‌ترین شکل ممکن از وطن و کیان خود دفاع کردند، فارغ از تلخی‌هایی که کلید واژه «جنگ» به همراه خود دارد، آن قدر جذاب و مهم هست که حتی اگر چهل سال هم از آن بگذرد باز هم گویی زنده است و باید به مرور آن نشست. قصه‌هایی که هم در قاب سینما، هم روی صحنه تئاتر، هم در نوای اهل موسیقی، هم بر صفحه سفید بوم نقاشی، هم جان قلم نویسندگان ادبیات و شعر و همه هنرهای دیگر با همه تلخی‌ها و شیرینی‌هایش روایت شده و آن قدر هم مهم بوده که خیلی از آن‌ها مانده‌اند به یادگار تا ابد.

در این دوران پر از قصه، بوده‌اند اتفاقات و آثاری که آنچنان رد پررنگی از خود به جای گذاشته‌اند که گویی بخشی از هویت و حقیقت این رویداد شده‌اند، انگار لباسی فاخر شده‌اند بر خاطره و اتفاقی که برای تک تک ما ایرانیان موزه‌ای تماشایی است برای کشف حقیقتی که خیلی از ما آن را در میان گرفتاری‌ها و بحران‌ها فراموش کرده‌ایم و حالا می‌خواهیم آن‌ها را به فراخور علاقه، در قالب سینما، تئاتر، موسیقی، هنرهای تجسمی، شعر و یا ادبیات جستجو کنیم.

یکی از این چارچوب‌های مرتبط با فعالیت‌های فرهنگی – هنری که پیرامون موضوع دفاع مقدس توانسته یادگاری‌های خوبی برای ما به جای بگذارد و تبدیل به سندی ارزشمند در جریان جنگ تحمیلی شود، «موسیقی فیلم» است که بسیاری از آن‌ها آنچنان در ذهن ما ثبت شده که شاید خیلی از ما با شنیدن یا مواجهه با کلید واژه‌ای چون «دفاع مقدس» و «جنگ» یاد این آثار می‌افتیم. آثاری که حتی گاهی از خود فیلم هم بیشتر در گوش شنیداری و نگاه دیداری جامعه ایرانی باقی مانده و به حدی از خود تاثیر به جای گذاشته که قطعاً نمی‌توان از آنها بی تفاوت عبور کرد. اینها قطعاً اسنادی ارزشمند در کنار سایر مستندات دورانی هستند که تاریخ هم از رشادت‌ها و شهامت‌هایش به نیکی و احترام یاد خواهد کرد.

بر همین اساس گروه هنر سینما خراسان همزمان با فرا رسیدن «هفته دفاع مقدس» در ادامه دیگر پروژه‌های مناسبتی و موضوعی خود که طی ماه‌های اخیر متناسب با مناسبت‌های تاریخی، مذهبی و ملی به آن پرداخته در پرونده‌ای ویژه به بررسی کارنامه و فعالیت تعدادی از آهنگسازان برگزیده سینمای ایران در حوزه سینمای دفاع مقدس خواهد پرداخت.

در اولین روایت از این سلسله گزارش‌ها که با عنوان «آهنگسازان شاخص سینمای دفاع‌مقدس» در اختیار مخاطبان قرار داده می‌شود، به بررسی اجمالی کارنامه موسیقایی مجید انتظامی از آهنگسازان شناخته شده کشورمان در حوزه موسیقی فیلم پرداخته‌ایم. هنرمندی که یقیناً جزو برترین هنرمندان در عرصه آهنگسازی فیلم معرفی شده و آثار ماندگاری که از وی در حوزه سینمای دفاع مقدس بر جای گذاشته گواه ارزشمندی برای اثبات این ادعاست که وی را قطعاً به عنوان یکی از مهم‌ترین هنرمندان موسیقی فیلم‌های دفاع مقدس معرفی می‌کند.

مجید انتظامی در سال ۱۳۲۶ در خانواده‌ای هنرمند در تهران به دنیا آمد. وی با راهنمایی‌های پدرش، عزت الله انتظامی همراه با دو برادر خود به تحصیل موسیقی پرداخت. انتظامی تحصیلات موسیقی را در کنسرواتوار تهران آغاز کرد و برای ادامه تحصیل به آلمان‌غربی و دانشگاه دولتی برلین نزد استادانی چون کارل اشتاین و لوتارکخ به تحصیل پرداخت. او به عنوان هنرمند تک‌نواز بر صحنه شهرهای برلین آلمان و نانسی، مارسی و لیون فرانسه نیز ظاهر شده است. این هنرمند در سال ۱۳۵۳ به کشورمان بازگشت و ضمن همکاری با ارکستر سمفونیک تهران به تدریس در دانشگاه تهران و هنرستان عالی موسیقی مشغول شد. انتظامی همزمان ساخت موسیقی فیلم را نیز با فیلم کوتاه «زال و سیمرغ» آغاز کرد و با فیلم «سفر سنگ» ساخته مسعود کیمیایی اولین فیلم بلند خود را شروع کرد.

انتظامی به خاطر آثار ارزشمند خود در عرصه آهنگسازی فیلم خود موفق به کسب چهار سیمرغ بلورین از جشنواره فیلم فجر، ۲ دیپلم افتخار از همین جشنواره و همچنین دو بار کاندیدای جشنواره فجر شده است. البته در کارنامه فعالیت‌های مجید انتظامی ساخت موسیقی متن بیش از هشتاد فیلم سینمایی به چشم می‌خورد که موسیقی آثار او در حوزه سینمای دفاع مقدس از جمله کارهای درخشان و ماندگار او محسوب می‌شوند.

«در محاصره -۱۳۶۰»، «سردار جنگل – ۱۳۶۲» به کارگردانی امیر قویدل، «عقاب‌ها – ۱۳۶۳» به کارگردانی ساموئل خاچیکیان، «پلاک – ۱۳۶۴» به کارگردانی ابراهیم قاضی زاده، «گذرگاه – ۱۳۶۵» به کارگردانی شهریار بحرانی، «هراس – ۱۳۶۶» به کارگردانی شهریار بحرانی، «کانی مانکا -۱۳۶۶» به کارگردانی سیف الله داد، «آخرین پرواز – ۱۳۶۸» به کارگردانی احمد رضا درویش، «چشم شیشه‌ای – ۱۳۶۹» به کارگردانی حسین قاسمی جامی، «پوتین – ۱۳۷۰» به کارگردانی عبدالله باکیده، «وصل نیکان – ۱۳۷۰» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «از کرخه تا راین – ۱۳۷۱» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «یک شب، یک غریبه – ۱۳۷۳» به کارگردانی حسین قاسمی جامی، «حمله به اچ ۳- ۱۳۷۳» به کارگردانی شهریار بحرانی، «بوی پیراهن یوسف – ۱۳۷۴» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «آژانس شیشه‌ای – ۱۳۷۶» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا، «نغمه – ۱۳۸۰» به کارگردانی ابوالقاسم طالبی، «دوئل- ۱۳۸۰» به کارگردانی احمدرضا درویش، «طبل بزرگ زیر پای چپ – ۱۳۸۳» به کارگردانی کاظم معصومی، «زمهریر- ۱۳۸۸» به کارگردانی علی روئین تن، «پی ۲۲- ۱۳۹۳» به کارگردانی حسین قاسمی جامی از جمله آثاری هستند که توسط مجید انتظامی با موضوع دفاع مقدس آهنگسازی شده‌اند.

اما یکی از کارهای قابل توجهی که بیشتر از دیگر آثار مجید انتظامی با اقبال گسترده‌تری از سوی مخاطبان مواجه شود، موسیقی متن فراموش نشدنی فیلم سینمایی «از کرخه تا راین» به کارگردانی ابراهیم حاتمی کیا است. این فیلم سال ۱۳۷۱ تولید و از همان زمان تاکنون به‌عنوان یکی معتبرترین و مهم‌ترین آثار سینمای کشورمان در بین مخاطبان معرفی شده، اثری که موسیقی آن نیز اکنون شمایلی از جهانی‌ترین و موجه‌ترین موسیقی فیلم‌های سینمای کشورمان به حساب می‌آید و همچنان مورد وثوق مخاطبان سینما و موسیقی است.

فارغ از تمام جذابیت‌ها دراماتیکی که فیلم سینمایی «از کرخه تا راین» به عنوان یک ملودارم جنگی از خود به مخاطبان نشان داد و توانست به عنوان یکی از بهترین آثار سینمایی ایران طی دهه هفتاد لقب بگیرد، این موسیقی متن اثر بود که در لحظه‌لحظه فیلم جان و روح مخاطب را با اثر همراه می‌کرد. آنچنان که بسیاری از تماشاگران بعد از تماشای فیلم برای اولین بار حتی برای دومین و سومین بار و شنیدن موسیقی اثر به سالن سینما مراجعه می‌کردند تا از آنچه مجید انتظامی برای مخاطبانش ارائه کرده بود، بیشتر لذت ببرند. لذتی شنیداری که سازندگان موسیقی متن اثر را مجاب کرد که بعدها آلبوم موسیقی این فیلم ماندگار ابراهیم حاتمی کیا را توسط انتشارات «نی داود» در دسترس مخاطبان قرار داده و اتفاقاً هم با استقبال خوب شنوندگان مواجه شوند.

مهرزاد دانش: در طول بیست سالی که از ساخت و نمایش «از کرخه تا راین» می‌گذرد، شاید اساسی‌ترین یادمان آن، موسیقی‌اش باشد که آن هم کاربردهایی نظیر استفاده در آسانسورها و زمان انتظار پاسخ تلفن و نهایتاً کلیپ‌های دم‌دستی سیما در مناسبت‌های تقویمی پیدا کرده است! ارسلان کامکار، علی رحیمیان، رضا عالمی، مهدی جوانفر، سیاوش ظهیرالدینی، کریم قربانی، محسن تویسرکانی، علیرضا خورشیدفر، جاوید مجلسی، مسعود غریب‌نواز، منوچهر بیگلری‌پور، محمد بیگلری‌پور، بیژن کامکار، آندره آرزومانیان هم از جمله نوازندگانی بودند که در این آلبوم هنرنمایی می‌کردند.

اساسی‌ترین یادمان فیلم از کرخه تا راین موسیقی آن است

مهرزاد دانش از منتقدان مطرح حوزه سینما نیز طی نقد و بررسی که پیرامون فیلم سینمایی «از کرخه تا راین» داشت درباره موسیقی فیلم اظهار کرده بود: «در طول بیست سالی که از ساخت و نمایش «از کرخه تا راین» می‌گذرد، فیلم‌های زیادی ساخته شدند که در هر یک از ابعاد فوق‌الذکر، عمق بیش‌تری کاویدند و روندهای رادیکال‌تری پیمودند که شاید فیلم حاتمی‌کیا در مقایسه با آن‌ها، دیگر خیلی در یاد نمانده باشد و اساسی‌ترین یادمان آن، موسیقی‌اش باشد که آن هم کاربردهایی نظیر استفاده در آسانسورها و زمان انتظار پاسخ تلفن و نهایتاً کلیپ‌های دم‌دستی سیما در مناسبت‌های تقویمی پیدا کرده است. اما به رغم همه این‌ها، از کرخه تا راین، اهمیت خاص خود را در تاریخ سینمای ایران و سینمای دفاع مقدس دارا است. «از کرخه تا راین»، برای اولین‌بار تجربیاتی را به این مجموعه افزود که آثار بعدی با اتکا بر آن توانستند لحن غنایی خویش را شکل دهند و از بسیاری محدوده‌ها عبور کنند. این اهمیت کمی نیست، ولو آنکه غبار گذر زمان، اندکی رنگ و جلوه‌اش را کدر کرده باشد.»

ساخت موسیقی فیلم «از کرخه تا راین» گویی برای مجید انتظامی که از مدت‌ها قبل از تولید اثر خود را به عنوان یک آهنگساز صاحب ذوق و قریحه در موسیقی و سینمای کشور معرفی کرده بود، شرایط جدیدی را به واسطه این توانایی در ساخت موسیقی متن یک اثر سینمایی برایش همراه داشت. شرایطی که به هیچ وجه متکی بر سفارش پدر هنرمندش وابسته نبود و این هنر و نبوغ وی در آهنگسازی بود که برایش اتفاقات جدیدی را رقم زد. کما اینکه از این سال‌ها بود که علاوه بر همکاری با ابراهیم حاتمی کیا در ساخت موسیقی متن فیلم «بوی پیراهن یوسف» و «آژانس شیشه‌ای» با انبوه پیشنهادات ریز و درشتی مواجه شد که گویی صاحبان آثار سینمایی را شگفت‌زده کرده بود. شرایطی که فقط برای او و تعدادی محدود از هم نسلانش در آن سال‌ها رقم خورد، اما هرچه بود فصل جدیدی از آهنگسازی در سینما را به واسطه توانایی این گروه از هنرمندان رقم زد.

انتظامی اگرچه در جشنواره یازدهم فیلم فجر فقط توانست دیپلم افتخار بهترین موسیقی متن را با موسیقی فیلم «از کرخه تا راین» دریافت کند، اما این موسیقی سرآغاز فعالیت‌های چشم‌گیرتری از او در قامت آهنگساز آثار مرتبط با دفاع مقدس فارغ از دیگر کارهای ارزشمند سینمایی‌اش شد، به طوری که وی در سال‌های بعد به واسطه توانایی‌هایش در این عرصه اقدام به نگارش آثار و سمفونی‌هایی چون «ایثار»، «انقلاب اسلامی»، «مقاومت»، «خرمشهر»، «این فصل را با من بخوان» و «صلح» نموده و هر کدام را در فواصل زمانی مختلف با ارکسترهای بزرگ و صاحب نام کشورمان اجرا کرد. این در حالی بود که انتظامی در مواردی هم اقدام به اجرای زنده موسیقی فیلم «از کرخه تا راین» هم کرده بود که این اجراها نیز با استقبال خوب شنوندگان مواجه شد.

انقلاب درونی آهنگسازی که ساخت موسیقی فیلم‌های دفاع مقدسی را ادای دین می‌داند

وی درباره انگیزه‌ها و دغدغه‌های خود برای ساخت آثار موسیقایی با مضامین دفاع مقدس گفته است: بیشتر کارهایی که من در عرصه موسیقی فیلم انجام داده‌ام در رابطه با دفاع مقدس است. اینها آثاری هستند که من با باورم آنها را ساختم چرا که همواره احساس می‌کردم برای آدم‌هایی که جانشان را برای دفاع از میهنشان می‌دهند باید دینم را ادا کنم. دینی که من با موسیقی آن را ادا کردم.

وقتی در جایی از آهنگساز موسیقی متن فیلم «از کرخه تا راین» می‌پرسند که چه مولفه‌هایی موجب ماندگاری این موسیقی شد، وی پاسخ می‌دهد: وقتی صحنه‌ای از یک فیلم روی شما اثر عمیق می‌گذارد، آن صحنه خود به خود یک تِمی را به همراه می‌آورد. آن تِم در لحظه اول فقیر و کوچک است اما وقتی روی آن تعمق و تفکر و تمرین صورت می‌گیرد آن تِم گسترش پیدا می‌کند و ابعاد مختلفی را برای من آهنگساز به همراه می‌آورد. در ساخت موسیقی متن فیلم «از کرخه تا راین» نیز چنین اتفاقی برایم افتاد شرایطی که در فیلم «بوی پیراهن یوسف» نیز ادامه پیدا کرد. من وقتی صحنه‌ای فیلم آن جایی که علی دهکردی رو به روی رودخانه راین نشسته و شکایت خود را با صدای بلند با رودخانه در میان می‌گذارد، رو به رو شدم واقعاً منقلب شده و شروع به زمزمه آوایی کردم که موسیقی اصلی فیلم شد و باعث شد تا نت‌ها را پشت سر هم بنویسم.

آهنگسازی با تصویری سازی یک فیلم در ذهن

این آهنگساز معتبر سینمای ایران جایی در یک گفتگوی رسانه‌ای درباره شیوه نوشتن موسیقی متن فیلم‌هایش گفته بود: خیلی از فیلم‌ها یک صحنه‌هایی از آن در نمی‌آمد، من برای خودم تصویرسازی می‌کردم و تصویری که در فیلم درنیامده بود در ذهن خودم ترسیم می‌کردم و براساس آن ذهنیت موسیقی آن را می‌نوشتم. برای مثال کارگردان یک پرسوناژ را جلوی یک دیوار ایستانده و دوربین به صورت این نزدیک می‌شود، نظر کارگردان این بوده که این شخصیت الان به گذشته‌اش در جبهه یا دوران اسارت فکر می‌کند اما فلاش‌بکی نداشتیم. من در ذهن خودم آن را می‌چیدم و سعی می‌کردم براساس ذهنیت خودم جلو بروم و چون ذهنیت کارگردان این بوده و درنیامده بود، موسیقی روی فیلم می‌نشست. گاهی هر کس از درمی‌آمد، اتود را برایش می‌گذاشتم. بابا، دوستانم، خانمم…

وی درباره کاهش سطح حسی فیلم‌های سینمایی کنونی و سطح ماندگاری موسیقی آن‌ها نیز این طور توضیح داد: دلیل اینکه موسیقی فیلم‌هایمان ماندگار نمی‌شود، این است که دیگر فیلم‌هایمان آن طور نیست؛ زمانی بود که همه مردم برای اینکه یک نقطه از خاک‌شان را از دست بیگانه رها کنند، رفتند و جان‌شان را بی‌هیچ چشم‌داشتی دادند. آن زمان شرایط خاص خودش را داشت. الان دیگر شرایط گذشته نیست. اکنون، مردم طور دیگری فکر می‌کنند و هنر را می‌بینند. نگاه و سلیقه آن‌ها عوض شده است. البته فیلم‌های ما هم دیگر آن فیلم‌ها نیست و آن حس را ندارد.

… و آن صدای سوت معروف مرحوم علیرضا خورشیدفر

انتظامی در یک گفتگوی دیگر که مصاحبه شونده از وی درباره حس و حال متفاوت آهنگسازی فیلم «از کرخه تا راین» از جمله آن صدای سوت معروف در موسیقی با هنرمندی مرحوم خورشید فر سئوال کرده بود، پاسخ داد: «این نخستین فیلمی بود که فضای آن کمی نامتعارف‌تر از دیگر فیلم‌های زمان خودش بود. این فیلم خارج از ایران را با فرم بیانی دیگری نشان می‌داد. روی خود من تأثیر زیادی داشت و اتفاقات فیلم برایم تکان‌دهنده بود. آن موقع می‌گفتم خدا کند موسیقی چیزی از تصویر کم نیاورد. […] نزدیک‌ترین صدا به انسان یا صدای حنجره است یا سوت که البته در این فیلم سوت را انتخاب کردم. البته نخستین کسی نبودم که از سوت استفاده می‌کردم. قبل از من هم از سوت استفاده شده بود. زمانی که فیلم از کرخه تا راین ساخته شد آلمانی‌ها یک موسیقی صلح ساخته بودند که آن هم با سوت اجرا شده بود. من هم با استفاده از سوت بیشتر در آن فیلم می‌خواستم فریاد صلح سر بدهم و چون موسیقی فیلم صلح‌طلب است به این سمت رفتم. […] من در موسیقی فیلم‌های «از کرخه تا راین» و «بوی پیراهن یوسف» جای خالی سوت را احساس می‌کردم و به همین دلیل از علیرضا خورشید فر برای همکاری کمک گرفتم چون به توانایی سوت زدن او اطمینان کامل داشتم و با شوق بسیار هم از این کار استقبال کرد. جالب اینکه وقتی موسیقی فیلم مورد استقبال مردم قرار گرفت خیلی‌ها تمایل داشتند بدانند این سوت دستگاه است یا سوت زنده انسان.

اگر «از کرخه تا راین» فیلمی خارجی بود این موسیقی در دنیا پخش نمی‌شد؟

وی که همواره در معدود گفتگوهایش انتقادی هم به آنچه در پیرامون مارکتینگ موسیقی ایران می‌گذرد، روا داشته با اشاره به اینکه موسیقی متن فیلمی چون «از کرخه تا راین» ظرفیت بین‌المللی شدن داشت، گفت: «بعضی از موسیقی‌ها این گنجایش را دارد که بین‌المللی شود. به نظرتان اگر «از کرخه تا راین» فیلمی خارجی بود این موسیقی در دنیا پخش نمی‌شد؟ اگر «روز واقعه» یک فیلم آمریکایی بود و سرمایه‌گذاری می‌شد این موسیقی جهان را تسخیر نمی‌کرد؟ یا «آژانس شیشه‌ای» در دنیا مطرح نمی‌شد اگر فیلمی خارجی بود؟ «دوئل» شنیده نمی‌شد. همه اینها مُردند و شنیده نشدند. همه زحمت‌های یک عمر من تبدیل به هزار سی‌دی شد هزار نفر شنیدند، در تلویزیون ١٠بار پخش کردند ١٠ هزار نفر شنیدند. مثل فیلم‌های بزرگ دنیا دیده و شنیده نشد. چه کسی خارج از این چهاردیواری ما را می‌شناسد؟ مگر چند ایرانی که پیگیری کنند و عاشق موسیقی باشند. موسیقی ما خیلی مظلوم و مهجور واقع شد.

به هر حال موسیقی فیلم «از کرخه تا راین» یکی از شناسنامه‌های معتبر هنر این سرزمین در معرفی فرهنگی دوران دفاع مقدس است که قطعاً شکل و شمایلی متفاوت از موسیقی فیلم‌های سینمایی کشورمان به ویژه آثاری با مضامین جنگ را به مخاطبان معرفی کرده و خود را در تاریخ سینمای ایران به نیکی ثبت کرد.