در رثای میراث مغفول «مناقب‌خوانی مهدوی»/ گرفتار بی‌خیالی شده‌ایم!

هوشنگ جاوید از پژوهشگران و کارشناسان شناخته شده حوزه موسیقی اقوام ایران در گفتگو با سینما خراسان با اشاره به شرایط فعلی اجرای «مناقب خوانی» به عنوان گونه‌ای از ستایشگری مذهبی و بازخوانی روایات حماسی و آئینی به ویژه در ایام منتهی به شهادت امام حسن عسکری (ع) و آغاز امامت حضرت مهدی (عج) توضیح داد: ما در حوزه مناقب‌خوانی گونه‌ای به نام «ذکر ۱۲ امام (ع)» داریم که علاوه بر هنرمندان اهل تشیع، تعدادی از هنرمندان اهل سنت نیز با شکل و چارچوب دیگری آن را اجرا می‌کنند. به عبارتی اگر چه اشاره مستقیمی به آنچه هنرمندان اهل تشیع روایت می‌کنند، ندارند اما وجوه نمادینی دارند که دارای جذابیت‌های شنیداری جالب توجه برای مخاطب است.

وی افزود: یکی از مهم‌ترین هنرمندانی که در این عرصه آثار بسیار ارزشمندی را تولید کرد مرحوم نورمحمد دُرپور استاد موسیقی نواحی منطقه خراسان بود که در این زمینه کارهای واقعاً شنیدنی را تولید کرد و به یادگار گذاشت. بنده افتخار تدوین و جمع‌آوری برخی از آنها را بر عهده داشته‌ام و از نزدیک هم شاهد بودم که استاد با چه ظرافت و زیبایی در این شیوه، می‌خواند و می‌نواخت. حتی در برخی از نقاط نیز نوای «ذکر ۱۲ امام (ع)» به «شهسوار قیامت» نیز مشهور است که هرکدام دربرگیرنده اشعار خاصی است و در مناسبت‌هایی چون میلاد حضرت مهدی (عج) و شام شهادت امام حسن عسکری که مصادف با آغاز امامت امام عصر (عج) است توسط هنرمندان اجرا می‌شد.

ریشه‌های یک باور آسمانی در «مناقب‌خوانی»

این پژوهشگر موسیقی نواحی بیان کرد: حتی در منطقه ترکمن نیز هنرمندان صاحب ذوق این قسمت از کشورمان آثار بسیار زیبا و دل‌نشینی را با محتوایی شبیه به «ذکر ۱۲ امام (ع)» می‌خواندند که به نوعی مناقب خوانی محسوب می‌شود و تعدادی از این آثار را می‌توان در اشعار «مختوم قلی» یافت. حتی در منطقه خراسان شکل دیگری از این مناقب خوانی وجود داشت که بر اساس آن «بخشی‌» ها به دعوت از مردم به اجرای آیین‌های موسیقایی می‌پرداختند که رهاورد و مناجاتش باران‌خواهی بود. این بسیار عجیب بود که وقتی این بخشی‌ها با حال و هوایی معنوی به مناقب خوانی مشغول می‌شدند، واقعاً باران در آن منطقه می‌بارید. این یک باور آسمانی بود که رگه‌هایی از آن را می‌توان در مناقب خوانی هم جستجو کرد.

جاوید در بخش دیگری از صحبت‌های خود گفت: هنرمندان اهل تشیع به موضوع مناقب خوانی توجه ویژه‌ای داشته و دارند که در این زمینه آثار متعددی در مدح امام زمان (عج) و مدد خواهی از آن حضرت برای حکم‌فرمایی صلح و آرامش در دنیا و برکات دیگر تولید می‌شد. این موسیقی در گویش‌هایی چون کردی، کرمانشاهی، لری، قشقایی، ترکی قشقایی، عاشیق‌های آذربایجان و دیگر الحان دارای تنوع ساختاری زیادی است که متاسفانه به دلیل فوت بسیاری از استادان این حوزه امروز شرایط مناسبی ندارد و رفته‌رفته جای خود را به ملودی‌ها و موسیقی‌هایی داده که شاید رگه‌هایی از ملودی‌ها و اشعار قدیمی‌ها را در درون خود داشته باشد، اما به دلیل بسیاری از بی‌توجهی‌ها موجب از بین رفتن ساختار اصلی این گونه موسیقایی شده است.

اقبالی به آرشیو میراث «مناقب‌خوانی» نیست!

این مدرس دانشگاه با اشاره به برخی پژوهش‌های انجام گرفته در این زمینه بیان کرد: چندی پیش بنده پیشنهاداتی برای تدوین آثار مختلف هنرمندان در حوزه مناقب خوانی رضوی، حسینی، حسنی، مهدوی، علوی و فاطمی را به سازمان‌های مختلف ارائه دادم که از این میان فقط از سوی مرکز آفرینش‌های هنری آستان قدس رضوی مورد پذیرش قرار گرفت. مجموعه‌های دیگری چون وزارت میراث فرهنگی یا وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی نسبت به ماجرا آنچنان اقبالی نشان ندادند. حالا هم کار به جایی رسیده که برای تولید این کارها کمی دیر است چون بسیاری از مناقب‌خوانان مطرح و صاحب سبک این حوزه‌ها یا از دنیا رفتند و یا دیگر توانی برای خوانش اثر ندارند.

جاوید در پایان گفت: اکنون کار به جایی رسیده که مناقب خوانی دیگر آن قواعد اصولی قدیمی را رعایت نمی‌کنند و در بهترین شکل ممکن، دست به تقلیدهایی می‌زنند که فقط رد پایی از آن آثار ارزشمند قدیم در آن‌ها موجود است. ای کاش شرایطی پیش می‌آمد که این بی خیالی فرهنگی که تمام گونه‌های موسیقی نواحی کشورمان را تحت تاثیر قرار داده، قبل از نابودی خیلی از میراث ارزشمند، نابود شود!

«منقبت‌خوانی» یا «مناقب‌خوانی» گونه‌ای از انواع نقل‌های قدیمی فرهنگ شیعه و موسیقی مذهبی مرتبط با آن بوده که در طی زمان، گونه‌های دیگر موسیقی مذهبی از این شیوه تاثیر پذیرفتند. واژه‌ها و عباراتی همچون مناقب خوان، منقبت خوان، مناقبی، مناقب نامه و غیره، همگی در ارتباط با منقبت هستند. «مناقب نامه» متنی منظوم شمرده می‌شود که در یک قالب حماسی- مذهبی به اوصاف قهرمانان مذهبی اسلام می‌پردازد.