دانی که چنگ و عود چه تقریر می کنند…

به بهانه در گذشت زنده یاد علی مراد خانی

*نویسنده: دکتر محمد جواد فرید زاده

با علی از نخستین سال های انقلاب دوست بودم، به خاطر دارم روزی برای انتخاب رشته درسی در دانشگاه به خانه ما در اکباتان آمد و من با توجه به علائق او پیشنهاد کردم روانشناسی بخواند که خواند؛ علی کار خود را دوست می داشت و هر روز برای ازدیاد دانش و تجربه خود کوشش می کرد؛ به نسبت بسیاری از دوستان دیگر می توان او را مردی “غیرسیاسی” توصیف کرد؛ می دانم که این تعبیر خطرناک است و ممکن است بد فهمیده شود و موجب وهن مقام او در مقابل چشم دوستان و خویشان او شود. این تعبیر را باید درست فهمید انسان غیر سیاسی کسی نیست که سیاست نمی داند، کسی نیست که سیاست نمی فهمد، کسی نیست که از اهمیت سیاست در زندگی فردی و اجتماعی و فرهنگی جامعه غفلت می کند، منظور من در این جا مشخصا این است که او کسی بود که دل در گرو حوادث سیاسی نداشت. قلب او خانه سیاست نبود، سیاست در آن خانه مستاجر بود نه مالک؛ ملاک او خدمت به کاری بود که دوست داشت؛ هر کسی او را کمک می کرد دست رد به سینه او نمی زد.

او ذاتاً و جوهراً دل در گرو حب و بغض سیاسی نداشت، استمرار در کار موسیقی از او کسی ساخته بود که ارتعاشات عصبی، روانی ، روحی و نفسانی او موزون و متقارن بود با ایقاعات و افت و خیزهای آهنگ برآمده از دستگاه های موسیقی؛ مخصوصا موسیقی ایرانی را به خوبی می شناخت؛ با تمام توان کوشش کرد تا موزه موسیقی را بسازد او که خود از “قبیله عالمان دین” بود و با علمای دینی حشر و نشر داشت به هیج وجه تعارض و تزاحمی میان آنچه از علوم دینی خوانده بود و می دانست و آنچه از عالم موسیقی دریافته بود، نمی دید؛ نه تنها تعارضی نمی دید که آنها را مکمل یکدیگر می دانست و فهم این نکته مستلزم انس با معارف دینی و همچنین انس با عالم موسیقی است و گر نه این سخن به سادگی  برای هر کس فهمیدنی نیست.

علی ما به خوبی دستگاه های موسیقی به ویژه دستگاه های موسیقی ایرانی را به خوبی می شناخت. او هم علت مبقیه موزه موسیقی بود و هم علت موجده آن. علی به لوازم موسیقی نیز ملتزم بود. می دانیم که موسیقی در “تقاسیم العلوم” قدمایی زیر مجموعه علوم ریاضی محسوب می شود. ریاضیات سرتاپا نظم است و بحث از نسبت میان کمیات ریاضی موضوع اصلی علوم ریاضی است.

در دفتراو که می رفتیم، این نظم را به خوبی می دیدیم هر چیز در جای خود قرار گرفته بود. باغچه ای که در صحن موزه موسیقی بود چنان آراسته و پیراسته بود که گویی ذهنی منظم و انسانی آشنا با قواعد زیباشناسی آن را تنظیم کرده بود. کسی که عمری با موسیقی مانوس است انسان شناسی او نیز متناسب با انس موسیقایی او صورت می گیرد.

من احتمال می دهم اشخاص هر یک چون نگین در مقام خود می نشستند چون هر کس از باب “لا تکرار فی التجلی” وضعی و مقامی و موقعی در موسیقی کل عالم دارد که با دیگری متفاوت است و این تفاوت را کسی با همه وجود در می یابد که بتواند با موسیقی انس داشته باشد.   از این روی آدم ها همه برای او در دستگاه  واحدی واقع نمی شدند ملودی آدم ها  واحد نبود هر آدمی در ذهن او شاید متناسب با گوشه ای و مقام و پرده موسیقی خاصی تطبیق می کرد این سخنان را او هیچ گاه به من نگفت اما آدم ها فقط فراهم آمده از سخنانی نیستند که می گویند؛ هر کسی را باید با سخنانی که نگفته نیز شناخت.

او اگر سخنی را بدیع تشخیص می داد با همه وجود آن را فراچنگ ذهن و قلب خود در می آورد. از این رو شنوده ای بود که به صیادی سخنانی که می شناخت می پرداخت و آن ها را در جان خود ذخیره می کرد. علی ارتباط خود با کسی را برای دلخوشی شخص دیگری کم یا زیاد نمی کرد. جزء معدود کسانی بود که از مقام موسیقایی و تاثیر آواز بی نظیر شجریان بر جان و قلب ایرانیان آگاه بود ؛ روزی در تالار وحدت من را به صرف ناهار دعوت کرد و آن روزی بود که شجریان هم بود. نام سایر حضاررا در ذهن ندارم اما خاطره دیگری از او در ذهن دارم که شنیدنش بی لطف نیست . یکی از افطارهای ماه رمضان من را به دفتر خود دعوت کرد در همان تالار وحدت سفره افطار بر زمین گسترده بود و تعدادی از دوستان دور و نزدیک بودند. بعد از افطار به من کسی را معرفی کرد که ظاهرا خراسانی بود و تنبور خراسانی را به شیرینی می نواخت و در کنار او جوانی نشسته بود که من هیچ گاه او را ندیده بودم. علی گفت این جوان-مرد در سرتاسر ایران به زودی مشهور خواهد شد و نام او علیرضا قربانی است. از علیرضا خواست که مجلس را و حال مجلسیان را با چند بیت خوش کند و آن شخص خراسانی نیز با تنبور او را همراهی کرد. صدای تنبور صدایی است که شنونده را مستقیماً به اعماق قلب تاریخ و سرزمین ما می برد قلبی پر از رنج و درد و صبوری و فریاد؛ فریادی که یا نواخته می شود و یا خوانده می شود.

از این خاطرات پراکنده بسیار در ذهن دارم اما همین چند کلمه را برای تسلـی دل خود گفتم. می دانم که چندان هم تسلـی بخش نیست ؛ نبایدتعارف کند؛ نباید اغراق کرد؛ مرگ زخمه روح است چنان که زندگی نیز؛ زخمه ای که نتیجه آن، یعنی نتیجه چنگی که در دست نوازنده بزرگ است، زندگی و مرگ را در جهان جاری می کند. مرگ تعالی است از صوت به نغمه، از ماده به معنا، از چوب به “عود”، اما زخمه مرگ همیشه همراه است با دردی که درمان ندارد. من می دانم تو می دانی همه ما می دانیم که تسلیت گفتن در سفر مرگ هیچ گاه تسلیت نمی آورد مگر کسی بتواند با معجزه ایمان ، مرگ را آرام گرفتن در دست های خداوندی ببیند که حتی برگی بی اذن او، بی علم او، بی مشیت او از ساقه بر زمین نمی افتد؛ در این صورت آرام گرفتن در دست های خداوند می تواند تسلیت حقیقی و آرامش ابدی باشد.