پنج روایت از «هنرهای تجسمی۹۷»/ غائله‌ای که «کپی» به راه انداخت

سینما خراسان – گروه هنر- آزاده فضلی: در سالی که گذشت رویدادها و برنامه‌های بسیای در حوزه هنرهای تجسمی در کشور برگزار شد که این جامعه نه چندان اندک را تحت تأثیر قرار داد اما برای اینکه نگاهی اجمالی به مهمترین این رویدادها و برنامه‌ها داشته باشیم به ۵ رویداد و اتفاقی که در سال ۹۷ هنرهای تجسمی را تحت تأثیر قرار داد، نگاهی انداخته‌ایم.

در این روایت و بازخوانی، دامنه بازتاب‌های رسانه‌های و واکنش‌ها نسبت به رویدادهای مختلف را به عنوان یکی از ملاک‌های اصلی مدنظر داشتیم.

روایت اول؛ طرح‌هایی که در «فجر» در حد یک ایده ماند

جشنواره هنرهای تجسمی فجر در سال ۱۳۸۷ به این دلیل که خلأ جشنواره‌ای به نام فجر و در این وسعت در حوزه تجسمی دیده می‌شد، راه اندازی شد. این جشنواره با هدف استعدادیابی هنری پایه‌گذاری شد و در سال‌های بعد شایعاتی درباره جایگزین شدن این رویداد به جای بینال‌های هنری سر زبان‌ها افتاد، اما در هر حال مدیران هنری و تجسمی کشور هیچگاه به این موضوع به صورت مستقیم اشاره نکرده‌اند و معتقدند جشنواره هنرهای تجسمی فجر قرار نیست جای بینال‌های هنری را بگیرد.

این در حالی است که پس از یک دهه برپایی این رویداد، هنوز مرز بین جشنواره هنرهای تجسمی فجر و بینال‌ها مشخص نشده و مهمتر از آن نسبت این رویداد با «فجر انقلاب» همچنان در هاله‌ای از ابهام قرار دارد.

این جشنواره در هر دوره برگزاری به جز دوره‌هایی که دبیری آن‌ها برعهده یک شخص بوده، با تغییراتی در شیوه اجرایی، نحوه داوری و پذیرش آثار و اضافه یا کم شدن رشته‌های هنری همراه بوده است. در یازدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر این تغییرات چشمگیر بودند که از جمله آن می‌توان به انتخاب داوران و دبیران رشته‌های هنری اشاره کرد که برای بسیاری از منتقدان جای سوال داشت اما به مرور و با مشاهده عملکرد دبیرخانه جشنواره هنرهای تجسمی فجر، این انتقادها کمی کمرنگ شدند.

فارغ از ماهیت اجرایی جشنواره هنرهای تجسمی فجر و نسبت آن با جای خالی «بینال بین‌اللملی»، از دیگر مباحثی که سال‌ها مورد مناقشه بوده بخش بین‌الملل این رویداد بوده این است که طی ۱۰ سال برپایی دستخوش تغییراتی جزئی در بخش‌ها شده است اما اکثر مواقع از سوی کارشناسان هنری در مورد کیفیت آثار ارائه شده و هنرمندان خارجی که در این رویداد شرکت می‌کردند، مورد نقد بوده است. عده‌ای از کارشناسان معتقدند این رویداد هنری تنها عنوان «بین‌المللی» را یدک می‌کشید و صرف حضور چندین هنرمند از چند کشور یک جشنواره را تبدیل به رویدادی بین‌المللی نمی‌کرد. شاید به همین دلیل هم در آستانه دهه دوم برگزاری این رویداد، بخش بین‌الملل از جشنواره هنرهای تجسمی فجر حذف شده است.

عده‌ای از کارشناسان معتقدند جشنواره تجسمی فجر تنها عنوان «بین‌المللی» را یدک می‌کشید و صرف حضور چندین هنرمند از چند کشور یک جشنواره را تبدیل به رویدادی بین‌المللی نمی‌کرد یکی از اهداف و سیاست‌های اولیه جشنواره هنرهای تجسمی فجر همچون سایر جشنواره‌های فجر در حوزه سینما، تئاتر، موسیقی و شعر، غیر از نمایش تلاش یک ساله هنرمندان عرصه‌های مختلف، نمایش آثاری با رویکرد انقلابی است و به همین دلیل این جشنواره‌ها همزمان با پیروزی انقلاب اسلامی برگزار می‌شوند. این در حالی است که در سال ۹۷ و با گذشت چهل سال از پیروزی انقلاب اسلامی هنوز جشنواره هنرهای تجسمی فجر به جایگاهی که از ابتدا برای آن پیش‌بینی شده بود، نرسیده است.

البته ایده‌هایی که در یازدهمین جشنواره هنرهای تجسمی فجر مطرح و اجرایی شد، تا حدودی می‌توانست به این جشنواره برای رسیدن به سطحی قابل قبول کمک کند اما خیلی از آنها با اجرای ضعیف، در همان حد ایده اولیه باقی ماند.

روایت دوم؛ حراج پرحاشیه تهران و ورود رقیب تازه‌نفس

حراج‌های هنری از دیگر رویدادهای مهم و تأثیرگذار در هنرهای تجسمی است که علاوه بر ایجاد انگیزه برای هنرمندان، زمینه ساز تقویت بازار داخلی هنر که زمینه و بستر اصلی بازار جهانی است، خواهد بود.

این رویداد برای اولین‌بار در ایران زمانی که علیرضا سمیع آذر مدیرکل هنرهای تجسمی و رئیس موزه هنرهای معاصر تهران بود، با عنوان «اکسپوی هنر» برگزار شد. پس از آن برنامه‌هایی نظیر اکسپو، به کرات توسط مدیران هنری برگزار شد اما هیچکدام با اقبال و موفقیت همراه نبودند.

چندین سال بعد در سال ۹۱ حراج تهران با هدف قرار دادن هنر مدرن و معاصر ایران از هنرمندان پیشگام و نام آشنا گرفته تا جوانان، مجموعه‌‎داران هنری و مخاطبان جهانی آغاز به کار کرد و تاکنون ۱۰ دوره آن برگزار شده که به دلیل رقم بالای خرید و فروش در آن، همیشه با حاشیه‌ها و شائبه‌های از جمله پولشویی، فروش آثار جعلی از هنرمندان و… فراوانی همراه بوده است که با حاشیه‌سازی یک اینستاگرامر در فضای مجازی دامن زده شد. این حاشیه‌ها اما تأثیری بر حضور هنرمندان، خریداران و مجموعه داران نداشت و نهمین و دهمین دوره این حراج همچون گذشته در سال ۹۷ برگزار شد.

نکته جالب در سال ۹۷ این بود که حراج تازه‌نفس «باران» که فعالیت خود را سه سال پیش با هدف ترویج و گسترش فرهنگ و هنر مبتنی بر ارزش‌های ایرانی و اسلامی با حراج آثار خط و خوشنویسی آغاز کرد، توانست رکورد فروش حراج تهران را با فروش ۱۱ میلیاردی بشکند.

در حراج باران رکورد ثبت گران‌ترین اثر به فروش رسیده در یک حراج ایرانی شکسته و حکاکی «مصحف شریف قرآن» ۷ میلیارد و ۷۰۰ میلیون تومان فروخته شد این در حالی بود که اثری از منیر فرمانفرماییان ۴ میلیارد تومان فروش رفت.

روایت سوم؛ خبرسازی موزه هنرهای معاصر تهران

تعطیلی موزه هنرهای معاصر تهران برای بازسازی یکی از اتفاقات مهم این حوزه تجسمی کشور در سال ۹۷ بود. پروژه بهسازی موزه هنرهای معاصر تهران در اردیبهشت ماه سال ۹۷ آغاز شد و قرار بود این بهسازی و بازسازی حداکثر تا پایان سال به طول بیانجامد اما با توجه به حساسیت‌های موجود در روند بازسازی این بنا، این زمان افزایش پیدا کرده است و کار بازسازی همچنان ادامه دارد.

در این ارتباط علی محمد زارع که در ماه‌های ابتدایی بازسازی موزه، سرپرستی موزه هنرهای معاصر تهران را برعهده داشت، به سینما خراسان گفت: نکته مهم این است که چون کل موزه درگیر مرمت است بنابراین نباید آن چنان عجله کرد که فردا موجبات پشیمانی ما شود. به هر حال کار مرمت را باید به بهترین شکل انجام داد و ۲ ماه بیشتر، آسیبی به فعالیت‌های موزه وارد نمی‌کند. جابجایی چندباره آثار گنجینه حداقل یک ماه زمان می‌برد و چون آخرین مرحله مرمت، تعبیه کفپوش گالری‌ها است امکان دارد زمان ببرد.

هادی مظفری مدیرکل تجسمی در یک گفتگوی مشروح زمان دقیقی برای اتمام این پروژه عنوان نکرد و گفت: پیش بینی و تلاش ما بر این است که این پروژه را تا اردیبهشت ۹۸ به پایان برسانیم. از طرف دیگر مساله بازسازی موزه هنرهای معاصر تهران به قدری حساسیت داشت که سهم عمده‌ای از قراردادهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با مبالغ بالای ۵ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۷ برای این بهسازی و بازسازی صرف شد که شامل ۵۷۲ میلیون تومان برای تهیه و فروش سیستم دوربین مداربسته و ۴ میلیارد و ۹۸۸ میلیون تومان برای تعمیر، بهسازی و تجهیز بنای موزه هنرهای معاصر تهران می‌شد.

سهم عمده‌ای از قراردادهای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی با مبالغ بالای ۵ میلیارد تومان در سال ۱۳۹۷ برای این بهسازی و بازسازی صرف شد

موزه هنرهای معاصر تهران در آذرماه ۹۷ با خبر انتشار کتاب «ایران مدرن، ملکه هنر» توسط انتشارات اسولاین در نیویورک بر سر زبان‌ها افتاد. این کتاب حاصل تحقیق ویولا ریخل بولوت و آماندا دارلینگ نویسنده و پژوهشگر از بنیاد آرت ادوایزری است که با پشتیبانی فرح دیبا منتشر شده است و به گنجینه موزه هنرهای معاصر تهران و جامع‌ترین و بزرگترین کلکسیون آثار هنری مدرن دنیای غرب اختصاص دارد.

پیگیری‌های سینما خراسان درباره حضور محققان خارجی این کتاب در ایران و عکس‌های باکیفیتی که در این کتاب از آثار گنجینه موزه موجود است، از سوی مدیرکل هنرهای تجسمی به بعد موکول شد تا تحقیقات در این مورد به اتمام برسد.

روایت چهارم؛ جولان گالری‌های متخلف

در سال ۹۷ تعدادی از گالری‌ها در شهر تهران، آثاری را به نمایش گذاشتند که مغایر با شئون و ارزش‌های اسلامی بودند. نمایشگاه «قاراچوخا اویان» در گالری ماه، نمایشگاه آثار امیرناصر اخلاقی با نام «آریرگارد» در گالری هما، نمایشگاه آثار محمد مساوات با نام «لثه» در گالری محسن و همچنین نمایشگاه «خارج از مرز» با آثاری از یحیی رویدل در گالری دیلمان از جمله این نمایشگاه‌ها بودند. برخی از آثار این نمایشگاه‌ها تا اندازه‌ای خارج از عرف است که مخاطبان همیشگی نمایشگاه‌های تجسمی را به حیرت واداشته و این سوال را مطرح کرده است که چطور صاحبان این گالری‌ها این دسته از تابلوها را روی دیوار برده‌اند.

از آنجا که مسئولیت برپایی نمایشگاه‌های تجسمی برعهده گالری دار است و طبق قانون گالری‌ها برای هر نمایشگاه مجوز وزارت ارشاد را نمی‌گیرند و صدور مجوز برای هر گالری نشان از اعتماد به گالری دار است، اولین فرد مسئول درباره آنچه روی دیوار گالری‌ها می‌رود صاحب گالری است.

از آنجا که مسئولیت برپایی نمایشگاه‌های تجسمی برعهده گالری‌دار است و طبق قانون گالری‌ها برای هر نمایشگاه مجوز وزارت ارشاد را نمی‌گیرند و صدور مجوز برای هر گالری نشان از اعتماد به گالری‌دار است اگر مقایسه‌ای بین فعالیت گالری‌ها و مطبوعات که نظارت مشابه دارند، داشته باشیم، به این نتیجه می‌رسیم که در مطبوعات دبیران، سردبیران، دبیران تحریریه و حتی خبرنگاران خود را در قبال انتشار اخبار و عکس‌های خلاف عرف و غیرمعقول مسئول می‌دانند و شاهد انتشار اینگونه اخبار نیستیم.

هر گالری هم دارای مدیرمسئولی است که ضمن تصمیم گیری در مورد سطح انتخاب کیفی و حتی قیمت آثاری که در آن به نمایش در می‌آید، بر اساس قانون و قواعد جامعه باید از نمایش آثار مغایر با شرع، عرف و اخلاقیات امتناع کند. گالری‌دار گاهی به فراخور فعالیت‌هایی که دارد، معمولاً مشاوری دارد که در امور هنری به او مشاوره می‌دهد، اما در هر حال این گالری‌دار است که تصمیم نهایی درباره نمایش آثار در گالری را می‌گیرد و اوست که باید پاسخگو باشد.

دی ماه سال ۹۷ اجرای کمیسیون ماده ۱۰۰ شهرداری سبب شد تا تعدادی از گالری‌هایی که مشمول این قانون نمی‌شدند از سوی شهرداری تعطیل شوند. بحث پلمپ و ممانعت از فعالیت گالری‌ها در برخی مناطق شهر تهران دیده می‌شود که به دلیل تمرکز گالری‌ها در منطقه ۶، در این منطقه این جریان پررنگ‌تر و تعدد آن بیشتر بوده است که این موضوع با پیگیری هادی مظفری مدیرکل هنرهای تجسمی برطرف شد.

روایت پنجم؛ غائله تهمینه میلانی

یکی از اتفاقاتی که در سال ۹۷ افتاد و جامعه تجسمی کشور را متأثر کرد، برگزاری نمایشگاهی از نقاشی‌های کپی‌شده تهمینه میلانی فیلمساز و فروش آنها با قیمت‌های بالا بود. این موضوع به قدری برای هنرمندان به ویژه جوانان دردناک بود که چند هنرمند جوان مقابل در ورودی گالری ایوان ایستاده بودند و تعدادی از کارهای هنری استادان شاخص تجسمی (از جمله محسن وزیری مقدم و بهمن محصص) را در دست داشتند و از مردم سوال می‌کردند آیا هنرمندان خالق این آثار را می‌شناسند یا خیر و قصدشان از این حرکت اعتراضی نمایش هنر واقعی به مردم بود و معتقد بودند که مردم باید به تماشای هنر واقعی بروند!

این اعتراض‌ها که از همان زمان افتتاح نمایشگاه رقم خورد متمرکز بر این بود که چرا افرادی که در حوزه‌ای دارای شهرت و طرفدار هستند تنها به واسطه آن شهرت به خود اجازه ورود به عرصه هنری دیگری را داده و بدون داشتن پشتوانه هنری مثلاً دست به خلق نقاشی می‌زنند. این حاشیه‌ها و اعتراض‌ها به همان روز ختم نشد بلکه این آغاز ماجرا بود و کارشناسان هنری از فردای آن روز ناظر به کیفیت نقاشی‌ها برگزاری چنین نمایشگاه و قیمت‌های تابلوها را به نقد کشیدند. هنوز این نقدها پاسخ داده نشده بود که به یکباره مشخص نیست تعدادی از این آثار کپی نقاشی‌های یک هنرمند خارجی است!

در پی اعتراض‌های هنرمندان و کارشناسان هنری نسبت به نمایشگاه نقاشی‌های تهمینه میلانی، گالری ایوان یک روز پس از افتتاحیه، نمایشگاه این فیلمساز را لغو کرد. تهمینه میلانی نیز در صفحه اینستاگرام گالری ایوان در مورد یک اثر کپی شده از jenny meilihove ابراز تأسف و همچنین اعلام کرد که هر گونه صدمه وارد شده را جبران می‌کند.

فارغ از این مصداق اما متن و حاشیه برگزاری نمایشگاه نقاشی‌های تهمینه میلانی بار دیگر بحث ورود هنرمندان به حوزه‌های غیرتخصصی و نیز جریان انتقاد نسبت به کپی‌کاری در حوزه هنرهای تجسمی را در فضای رسانه‌ای حسابی داغ کرد.